Arama
Devlet yönetme sanatını kaleme alan siyasetnameler
Siyasetnameler, devlet yönetimini, devlet işlerinin nasıl yürütülmesi gerektiğini ve yöneticilerin topluma karşı sorumluluklarını ele alan eserlerdir. Kur'an-ı Kerim ve hadislerde vurgulanan devlet yönetimine dair temel ilkeler, Peygamberimiz ve Hulefa-yi Raşidin devri başta olmak üzere çeşitli dönemlerde gerçekleştirilen uygulamalar, siyasi ve idari mektuplar, sözlü rivayetler bu eserlerin başlıca kaynaklarıdır. Bir hükümdara yönetim konusundaki tavsiyeleri içeren bu eserler, devlet idaresinde siyaset sanatının ve ahlakının önemini vurgulamıştır. Devlet yönetme sanatını kaleme alan siyasetnamelerin tarihini derledik.
İbnü'l-Mukaffa, Abbâsî Halifesi Mansûr için yazdığı Risâletü's-sahâbe (Risâletü's-siyâse, Risâletü'l-Ḥâşimiyye) siyasî, idarî, askerî, malî, adlî ve içtimaî aksaklıkları ve bunların çözümüne dair tavsiyelerini kaleme almıştır. Sarayın iç sorunlarını, halifenin vezir, vali ve emîrlerin seçiminde dikkat etmesi gereken hususları, halkın saraydan beklentilerini açık bir dille ifade eden ıslahat programı niteliğinde önemli bir mektuptur.
İbnü'l-Mukaffa' el-Edebü'l-kebîr ve el-Edebü's-sağîr gibi eserlerinde de hükümdar, vezir ve valilerin idarî ve siyasî davranışlarından, yönetimde uyulması gereken kurallardan bahsederek ahlâkî öğütlere, vecize ve hikmetli sözlere yer vermiştir. İbnü'l-Mukaffa', hemen hepsi siyasetname yazarları tarafından kaynak gösterilen çok sayıda tercüme ve telif eseriyle siyasetname geleneğinin ilk öncülerinden sayılmaktadır.
Horasan Valisi Tâhir bin Hüseyin'in Halife Me'mûn tarafından 206 (821) yılında el-Cezîre ile birlikte Suriye ve Mısır valiliğine tayin edilen oğlu Abdullah bin Tâhir'e yazdığı mektup bir yöneticinin dikkate alması gereken prensipleri bütünüyle ihtiva etmesi açısından önemlidir.
Me'mûn bu mektubu çok beğenip bir nüshasını kendisi almış, ayrıca çoğaltılarak valilere ve diğer yöneticilere gönderilmesini emretmiştir.
Siyasetname türünün karakteristik özelliklerini taşıyan ilk örneklerden biri de Câhiz'in et-Tâc fî ahlâḳi'l-mülûk adlı eseridir. Mukaddimeden sonra dört bölümden oluşan eser Halife Mütevekkil-Alellah'ın veziri Feth b. Hâkân'a ithaf edilmiştir.
Saray adabı, hükümdarın, yakınlarının ve çocuklarının davranışları, özellikle nedimlerin dikkat etmesi gereken hususlar, elçilerin gönderilmesi ve kabulü gibi konuları ihtiva eden eserde sık sık Sâsânî hükümdarlarından, Emevî ve Abbâsî halifelerinden örnekler verilmiştir.
Siyaset ve devlet idaresi konusunu felsefî açıdan ve idealist bir bakışla ele alan Fârâbî, el-Medînetü'l-fâzıla adlı eserini Eflâtun'un Devlet'inde anlattığı ütopik devlet düzenine benzer bir düşünceyle yazmıştır. Onun es-Siyâsetü'l-Medeniyye'si (Mebâdiʾü'l-mevcûdât), el-Medînetü'l-fâzıla kadar sistematik olmamakla birlikte onu tamamlar niteliktedir.
Ebû Mansûr es-Seâlibî'nin Hârizm'de hüküm süren Me'mûnîler'den II. Me'mûn'a ithaf ettiği Âdâbü'l-mülûk adlı eserde devlet başkanının önemi ve ona itaatin gerekliliği, devlet yönetiminde uyulması veya kaçınılması gereken hususlar, vezir, vali gibi devlet adamlarının tayininde ölçüler, ordunun sevk ve idaresi gibi konular örneklerle ele alınmaktadır.
Bir siyaset ve ahlâk teorisyeni olan Mâverdî'nin el-Ahkâmü's-sultâniyye'sinde siyaset ve devlet idaresi konusu nazarî olarak ele alınmıştır. Mâverdî sultanlara siyaset sanatını öğreten eserler de kaleme almıştır. Onun Teshîlü'n-naẓar ve taʿcîlü'ẓ-ẓafer fî ahlâḳi'l-melik ve siyâseti'l-mülk adlı eseri din-devlet ilişkileri, bayındırlık, asayiş, askerî ve malî yapılanma gibi görevleri, âdil yönetimin temelleri, devlet başkanlarının yardımcıları ve görevleri ile halkla ilişkiler konularını içerir.
Ḳavânînü'l-vizâre ve siyâsetü'l-mülk (Edebü'l-vezîr) adlı eseri ise vezirliğin genel kurallarından bahseder. Mâverdî'ye nisbet edilen et-Tuḥfetü'l-mülûkiyye fi'l-âdâbi's-siyâsiyye ve Naṣîḥatü'l-mülûk adlı kitaplar pratik amaçlarla sultanlara siyaset sanatını ve ahlâkını öğreten eserlerdir.