Arama
Dünyanın en eski dokuma halısı: Pazırık
Dünyanın en eski dokuma halısının isminin Pazırık olduğunu ve Türkmen dokumacılığının çıkış noktalarından biri olarak kabul edildiğini biliyor muydunuz? Ya da figürlerin açık ve anlaşılır bir şekilde zemine yerleştirilmesini mümkün kılabilmek için, bir santimetrekareye 36 ilme isabet edecek şekilde çok ince olarak dokunduğunu? Pazırık halısı, figür ve nakış, teknik ve sanat anlayışı bakımından oldukça zengin olması münasebetiyle, rahatlıkla eski çağın en değerli sanat eserleriyle karşılaştırılabilir. Sizler için ilk Türk halısı olan Pazırık'ın tarihini ve özelliklerini derledik.
Fustat'ta bulunan 13. yüzyıla ait bir halı parçası (Göthenburg Röhss Museet)
Altaylarda beşinci Pazırık kurganından gün ışığına kavuşturulan dünyanın en eski dokuma halısı, Orta Asya halı sanatının üslup ve tekniğini en iyi şekilde aksettiren çok değerli bir örnektir. Bu halının bugün İç Asya'da yaşayan Türkmen dokumacılığının çıkış noktalarından biri olduğu hususu, artık büyük açıklık kazanmıştır. Pazırık halısının zemininde süvariler, geyik ve hayvan figürleri sanatkârane bir şekilde dokunmuştur. Figürlerin açık ve anlaşılır bir şekilde zemine yerleştirilmesini mümkün kılabilmek için bir santimetrekareye 36 ilme isabet edecek şekilde çok ince olarak dokunduğu görülür. Yani bir metrekareye 360.000 ilmenin (böylece halıda 1.250.000 ilme sayısı ortaya çıkar.) isabet edebileceği sıklıkta bir dokuma, ancak bu şekilde bir desen anlayışını zemine geçirmeye imkân vermektedir.
Pazırık halısı (Hermitage Museum – St. Petersburg)
Pazırık halısının kalınlığı sadece 2 mm kadardır. Halı koyun yününden bükülmüş iplikle dokunmuştur. Çok ince ve iki defa bükülmüş yan yana çok sık olarak sıralanmış çözgü ipliklerinden meydana gelen Pazırık halısının iskeletinin her çift teline bir sıra yalnız yün ilme yapılmıştır. Bundan sonra üç, dört sıra atkı ipi ilme sırasını takip etmektedir. Bir santim 10 milimetre genişliğe ortalama 12 çözgü isabet ederken; bir santim yüksekliğe de yaklaşık olarak 18 kadar atkı rastlamaktadır.
13. yüzyıla ait Selçuklu halı parçaları (TİEM)
Herhangi bir halı dokunurken tezgâhta, yukarıdan aşağıya doğru gerilen çözgü iplikleri üzerine umumiyetle renkli yün ipliklerle iki türlü ilme atıldığını biliriz: Gördes veya Türk ilmesi, Sine veya İran ilmesi.
XV. yüzyıl başına ait Marby halısı (State Historical Museet – Stockholm)
Pazırık halısında on milimetrelik bir sırada, 12 çözgü üstünde altı Gördes ilmesi bulunduğuna göre bir ilme iki milimetre kalınlığında bile değildir. Bir santimetre karede 6*6 ilme olduğuna göre aşağıdan yukarıya doğru dizilen beher sıradaki ilme arasına gayet ince üç sıra atkı kullanılmıştır.
15. yüzyıla ait hayvanlı halı (Mevlânâ Müzesi – Konya)
Normal olarak halıda yukarıdan aşağıya doğru ilmelerin sıkıştırılması ve atkı iplerinin de oturtulması için tarak kullanılır. Madenden yapılmış tarağın baskısıyla iyice sıkışacağı ve yukarıdan aşağıya bir santimden fazla adette ilme elde edileceği tabiidir. Arzu edilen sadece altı ilmeyi yerleştirmek maksadıyla atkının incelik ve kalınlığında ayrıca sayı adedinde de değişiklikler yapılabilir. Pazırık halısında da meydana gelen yükseklik farkını kapatmak için iki atkı atılması yerine sıra başına üç atkı kullanılmıştır. Bunlar ilme sıraları arasına yerleştirilmelerinden ötürü gereken mesafeyi kazandırmışlardı. Bundan dolayıdır ki uçtaki kenar suyu diğerlerinden birkaç santim daha geniş dokunmuş ve bu suların üzerindeki at ve geyik figürleri diğer sulara nazaran belirli bir şekilde genişlemiştir. Bu tarz bir dokuma, bilhassa göçebe yaşayışları olan Türkmen topluluklarına has bir çalışmadır.