Evliya Çelebi kimdir? İnsanlık tarihine yön veren Evliya Çelebi'nin seyahat rotası...

Seyahatname'de geçen bilgilere göre Evliya Çelebi, 25 Mart 1611 tarihinde, İstanbul, Unkapanı'nda doğdu. Evliya, eğitiminin ilk aşamasında daha çok babasının Unkapanı pazar yerindeki dükkânına gelen bilgili ve çok yönlü tanıdıklardan yararlandı. Daha sonra Unkapanı'nda Fil Yokuşu'ndaki Hamid Efendi Medresesinde yedi yıl eğitim gördü. 1635 yılında, akrabası Silahdâr Melek Ahmed Paşa vasıtasıyla Ayasofya Câmii'nde IV. Murad Han ile tanıştırılan Evliya Çelebi, yüksek seviyede devlet ve bilim adamları ile üst rütbeli askerlerin yetiştiği Enderûn Mektebine kabul edildi. Birçok savaşa katılan, ata iyi binen, sırası geldiği zaman iyi bir savaşçı olarak birçok kez ölüm tehlikesiyle yüz yüze gelmiş, fakat ince zekâsı, hazırcevaplığı ve güler yüzü ile bu ölüm tehlikelerinden yakasını kurtarmayı başarmış biriydi. Ömrünü gezmeye, yeni yerler ve insanlar tanımaya vakfeden Evliya Çelebi, seyahatnamesinde kendisinden seyyah-ı âlem ve nedim-i beni âdem Evliya-yı bî-riyâ yani dünya gezgini, insanoğlunun dostu, riyasız Evliya olarak bahseder. Evliya Çelebi, Seyahatnamesinin altıncı cildinde, aile kökünün Ahmet Yesevî'ye kadar ulaştığını yazar. Türkçeyi düzgün, etkili ve sanatsal kullanabilme becerisine sahip olan Evliya, Enderun'da Arapça, Farsça ve Rumca; babasının arkadaşı Simyon Usta'dan ise Latince ve Yunanca öğrendi. Evliya Çelebi, evlerinin yakınında bulunan Ahi Çelebi Camii'ne zaman zaman giderdi. Bir gece evinde iken rüyasında kendini Ahi Çelebi Camii'nde gördü. Rüyasını şöyle anlatır: 'İstanbul'da evimde bir gece uykuya dalmıştım. Birden kendimi Yemiş İskelesi yakınında bulunan Ahi Çelebi Camii'nin içinde gördüm. Caminin içi nur yüzlü bir cemaatle dolup taşmıştı. Bunların kim olduklarını anlayamadığımdan yanımda bulunan zata dayanamayarak sordum. 'A Sultanım mübarek isminizi buyurur musunuz?'. O zat okçuların piri Ebu Vakkas oğlu Sa'd olduğunu söyledi. Derhal elini öptüm. Yine 'Sizin yanınızdaki zatlar kimdir?' diye sual ettiğimde 'Onlar Sahabe-i Kiram ve Ensar hazretleridir' dedi. Bu zatlar sıra ile Hazreti Ebubekir, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali idi. Bunları doya doya seyredip taze can buldum. Mihrapta ise kâinatın efendisi Hazreti Peygamberimiz oturmakta idi. Biraz sonra yanımda oturmakta olan Ebu Vakkas oğlu Sa'd hazretleri elimden tutup beni Peygamber efendimizin huzuruna götürdü ve dedi ki 'Sadık aşığın, Evliya kulun şefaatini diler'. Ben de derhal Hazreti Peygamber'in mübarek ellerinden öptüm. Fakat heybetlerinden çok korkarak titredim ve heyecandan kendilerine 'Şefaat ya Resulallah' diyeceğim yerde 'Seyahat ya Resulallah' deyiverdim. Efendimizin yüzünde tatlı bir tebessüm belirdi. 'O zaman seyahatlerimin hayırlı olması için Fatiha' buyurdular. Bundan sonra sıra ile Ashab-ı Kiram'ın ellerini öptüm ve onlar da bana 'Âlemlerin seyyahı ve mübarek bir kul olasın' diye dua ettiler'. Evliya Çelebi sabah olunca rüyasını tabir ettirdi. Rüya tabircisinden 'Sen büyük bir seyyah olacaksın. Sana seyahat buyurulmuş' sözlerini işitince de seyahatlerine başladı. Evliya Çelebi İstanbul'u gezip dolaştıktan sonra şehir dışına ilk seyahatini 1640'da Bursa'ya yaptı. Ardından değişik devlet adamlarının maiyetinde hiç durmadan Osmanlı İmparatorluğu'nun dört bir yanını gezip, gördüklerini kaleme aldı. 70 yılı aşkın bir hayat yaşamış ve bu ömrünün 50 yılını seyahatlerde geçirmiş olan Evliya, 26 milyon kilometrekare yüzölçümüne sahip, 3 kıta imparatorluğu olan muazzam devletin hemen her tarafını gezdi. Anadolu, Rumeli, Suriye, Irak, Mısır, Girit, Hicaz, Ukrayna, Romanya, Slovakya, Transilvanya, Moldovya, Avusturya, Macaristan, Polonya, Almanya, Hollanda, Bosna-Hersek, Dalmaçya, Güney Rusya, Kırım, Kafkasya, İran. Mısır, Habeşistan ve Sudan'a kadar gitti. Hayatını gezmeye vakfeden Evliya Çelebi, bu seyahatlerini 10 ciltten oluşan Seyahatname 'sinde anlattı. Eserin birinci cildinde 1630-40 yılları arası İstanbul'un tarihi, kuşatmaları ve fethi, İstanbul'daki kutsal makamlar, câmiler, Sultan Süleyman Kanunnâmesi, Anadolu ve Rumeli'nin mülkî taksimâtı, çeşitli kimselerin yaptırdığı câmi, medrese, mescit, türbe, tekke, imaret, hastane, konak, kervansaray, sebilhane, hamamları anlattı.Bunların yanında Fâtih Sultan Mehmed zamanından itibaren yetişen vezirler, âlimler, nişancılar, İstanbul esnafı ve sanatkârları da yer alır. İstanbul'un 4 mevleviyet yerinde 54 bölümde 1. 100 adet esnaf sayar. Bunları mensup olduğu loncaları, yaptığı işleri ve birbirleriyle bağlantıları açısından sınıflara ayırır. Bütün esnaf kuruluşlarını, pirlerini, hangisinin diğerine tabi olduğunu, aralarında ne gibi bağlantı bulunduğunu tek tek yazdı. 1632 yılında lodoslu bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takıp kendini boşluğa bırakan ve uçarak İstanbul Boğazı'nı geçip 6000 m. ötede Üsküdar'da Doğancılar'a inen Hezarfen Ahmet Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer simalarından birisiydi. Bu uçuş hakkındaki belgeler şimdiye kadar sadece Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde verdiği bilgilerden ibarettir: 'Evvela, Okmeydanı'nın minberi üzerinde, rüzgârın şiddetinden kartal kanatları ile sekiz, dokuz kere havada uçarak talim etti. Sonra Sultan Murad Han Sarayburnu'nda Sinan Paşa Köşkü'nde seyrederken, Galata Kulesi'nin taa tepesinden lodos rüzgârı ile uçarak, Üsküdar'da Doğancılar meydanına inmişti. Sonra Murad Han, kendisine bir kese altın ihsan ederek: 'Bu adam pek korkulacak bir adamdır. Her ne isterse, elinden geliyor. Böyle kimselerin durması doğru değil.' diye Cezayir'e sürmüştür. Orada vefat eyledi. İkinci ciltte Mudanya ve Bursa, Osmanlı Devletinin kuruluşu, İstanbul'un fethinden önceki Osmanlı sultanları, Bursa'nın âlimleri, vezirleri ve şâirleri, Sinop, Trabzon ve havâlisi, Gürcistan dolayları; Kırım, Karadeniz, Bolu, Amasya, Niksar, Erzurum, Nahçivan, Tebriz, Baku, Erzurum, Bayburt, Erzincan, Merzifon, Ankara seyahatlerini anlattı İlk seyahati, yine bir Osmanlı başkenti olan Bursa'yaydı. Oraya gidip gezip dolaşır ve toparladığı bilgileri yazdı. Fakat babasından habersiz, adeta kaçak olarak çıktığı bu seyahat sonunda babasından azar işitti. Ancak gezmeye hevesli bu genci sevdasından vazgeçirmenin mümkün olmadığını gören babası, bari seyahatleri baba rızasıyla olsun diye izin verdi. Fakat babası bütün dünyayı gezip dolaşmasını ve görüp öğrendiklerini yazıp bir Seyahatname meydana getirmesini vasiyet etti. Evliya Çelebi bundan sonra Trabzon'a tayin edilen baba dostu Ketenci Ömer Paşa ile Trabzon'a gidip oradan Anapa'ya geçti. Kırım'da Serdar Hüseyin Paşa ordusuyla Azak Kalesi savaşına katıldı. Kalenin fethi mümkün olmayınca Bahadır Giray Han'ın yanına gitti. Bir süre orada kaldıktan sonra deniz yoluyla İstanbul'a dönerken Karadeniz' de şiddetli bir fırtınaya yakalandı. Gemisi batıp bir ağaç parçasına tutunarak bugün Romanya topraklarında bulunan Keliğra kıyılarına çıktı. Oradan İstanbul'a geldi. Bu tehlikeli yolculuktan sonra 4 yıl İstanbul'da kalır. 1645 yılında Deli Hüseyin Paşa ile Girit'e gidip Hanya fethine katıldı. Ertesi yıl Defterdarzade Mehmed Paşa'nın Erzurum beylerbeyliğine tayin edilmesi üzerine onun musahibi ve müezzini olarak Erzurum'a gitti. Oradan Azak Kalesi'nin fethine katıldıktan sonra Azerbaycan'ı ve Doğu Anadolu'yu dolaştı. Tebriz'e giderek orada Tebriz Hanıyla görüşüp sohbet edip tekrar İstanbul'a döndü. Üçüncü ciltte Üsküdar'dan Şam'a kadar yol boyunca bütün şehir ve kasabalar; Eskişehir, Konya, İskenderun, Tire, Akre, Kızıl Deniz, Ölü Deniz, Urfa, Kayseri, Sivas, İskilik, Rusçuk, Niğbolu, Silistre, Filibe, Edirne, Sofya ve Şumnu şehirleri hakkında geniş bilgiler verir. Bu cildinde seyahati 1648 yılında Şam'a gitmek üzere İstanbul'dan yola çıkmasıyla başladı. Çini kenti İznik üzerinden Eskişehir, Seyyid Battal Gazi hikâyesi, Akşehir'de Nasreddin Hoca ziyareti, ardından Konya gezisi gerçekleşti. Selçukluların büyük başkenti Konya bu ciltte anlatılır. Ardından Murtaza Paşa ile Şam'a gitti. Bugünkü Suriye topraklarının çoğunu, Beyrut ve Filistin'de bazı yerleri dolaştı. Sayda ve Beyrut köylerinde kalan vergileri toplamaya gitti bu sayede vergi tahsildarlığı yaptı. Orta Doğu'nun karışık millet haritasını kitabına aktarıp onların dillerini, inançlarını ve yaşayış biçimlerini anlattı. Murtaza Paşa'nın Sivas'a atanmasıyla Sivas'a geçti. Bu arada Orta Anadolu'yu Kayseri, Niğde ve Aksaray'ı gezer. Melek Ahmed Paşa'nın Sofya valiliğine atanmasıyla Balkanlara geçer. Sofya ve Edirne'yi gezer. Osmanlı Avrupa'sına ilk seyahat de böylece başladı. Dördüncü ciltte İstanbul'dan Van'a kadar yol üzerindeki bütün şehir ve kasabalar; Malatya, Diyarbakır, Mardin, Sincar, Bitlis, Ahlat. Evliya Çelebi'nin elçi olarak İran'a gidişi, İran ve Irak hakkında bilgilerin yanında Tebriz, Erdebil, Kazvin, Kum, Bağdad, Necef/Kufe, Basra, Abadan, Cizre, Musul, Tikrit'te gittiği yerleri anlatır. Bu cilde Malatya seyahatiyle başladı. Oradan Diyarbakır, Melek Ahmed Paşa'nın yanında Bitlis Hanı'nın tenkili olayına katıldı, Van'a gitti, Van Derneği'nde bulundu. Van'dan sonra İran'a geçip Urumiye, Nihavend, Hoy, Merend, Hemedan, Kazvin, Dümbüli, Dümdümi üzerinden Bağdat'a gitti. Bağdat hakkında ve özellikle Bağdat, Hile ve Kerbela'da yatan İslam büyüklerine dair geniş bilgiler verdi. Tarihin en acı verici olaylarından olan Deşt-i Kerbela Olayı'nı samimi bir şekilde anlatır. Basra'yı ve Körfez bölgesini gezdi. Bağdat dönüşü Erbil, Süleymaniye, İmadiye, Musul, Nusaybin, Cizye, Mardin üzerinden Siirt'e geldi. Yol üzerindeki ecnas-ı mahlûkat hakkında geniş bilgiler verdi. Bu bölgenin karmaşık insan yapısını anlattı. Bu ciltte dünyada tek Mardin bölgesinde bulunan köpek mezarlığından söz eder. Beşinci ciltte Tokat sonra Rumeli, Sarıkamış'tan Avrupa'ya kadar çeşitli ülke ve eyâletler; Kırklareli, Varna, İstanbul, Silistre, Hoten, Özi, İznik, Bursa, Gelibolu, Edirne, Belgrad, Temeşvar, Libhova, Yanova, Varad, Sarayevo, Zagrep, Üsküp, Köstence, Sofya, Semendire'de gezdiği yerlerden bahsetti. Dördüncü ciltte son durağı olan Bitlis'ten alelacele kaçarak Siirt'e, oradan da Tokat üzerinden İstanbul'a geldi. Varna, Deliorman, Bender'i dolaşıp tekrar İstanbul'a döner. Daha sonra bütün seyahatlerini paşalarla birlikte ve bazen de görevli olarak yapan ünlü seyyah Evliya Çelebi, 51 yıl süren gezisi boyunca bir defa padişahın maiyetinde seyahate çıktı. Sultan IV. Mehmed ile Marmara bölgesini gezdi. Daha önce yaptığı Balkanlar gezisinden sonra bu sefer başladığı Avrupa gezisi yıllar boyu sürecek ve Kafkasya, Kırım, Romanya, Macaristan, Sırbistan, Adriyatik kıyılan, Arnavutluk, Yunanistan ve Girit, Avrupa kıtasındaki Osmanlı topraklarında gezip görmediği yer kalmadı. Ayrıca Avusturya, Slovenya, Çek, Lehistan vs. gibi Osmanlı komşularının topraklarını da gezdi. Bazı yerlere tekrar tekrar gitti. Altıncı ciltte Macaristan ve Almanya; Temeşvar, Koloşvar, Kaşav, Sibiv, Mohaç, Peç, Budin, Uyvar, Estergon, Belgrad, Dubrovnik, Mostar, Zigetvar, Kanije gezilerini anlatır. Bu büyük coğrafyaya ait verdiği bilgiler Macarlar açısından çok önemlidir. Bugün pek çoğu tarihe karışmış köyler, kasabalar ve şehirler hakkında tek kaynak sayılır. Bu sırada Macaristan'da gezip görmediği yer kalmadı. Ayrıca Bahadır Giray Han ordusuyla İsveç, Danimarka ve Hollanda vilayetlerine sefere çıktı Arada, Mart 1662 tarihinde İstanbul'a döndü. 11 Mart 1663 tarihinden tekrar İstanbul'dan ayrılarak Ungurus Kızılelmasına doğru yola çıktı. Bu arada Melek Ahmet Paşa'ya ait geniş bilgiler verip Sultan I. Ahmed'in kızı Fatma Sultan ile evliliğini anlattı. Evliya Çelebi bu seyahat boyunca gezip görmüş, hem savaşın heyecanını, hem yenilginin acısını ve hem de galibiyetin sevincini yaşadı. Yedinci ciltte Avusturya, Kırım, Dağıstan, Çerkezistan, Kıpçak diyârı; Ejderhan havâlisi; Belgrad, Viyana, Wallaçya, Budapeşte, Oçakov, Krakow, Kırım, Bahçesaray, Dağıstan, Astrahan, Saratov, Kazan, Kalmukya, Azov'da gezdiği yerleri yazdı. Evliya Çelebi bu ciltte çok geniş yer tutan Avusturya seyahatinden sonra Karadeniz'in kuzeyine geçti. Bu bölgelere ait, özellikle gidilmesi, görülmesi zor olan bölgelerin tarihine ait değerli bilgiler verdi. Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa ile pek çok savaşa katılıp Macaristan üzerinden Vezir Mehmed Paşa'nın elçilik heyetine katılarak Viyana'ya gitti. Burada şimdiye kadar karşılaşmadığı ilginç olaylarla karşılaştı. Avusturya imparatorundan ferman alıp Avrupa'nın çoğu yerlerini gezdi. Bu arada Hollanda ve Danimarka'ya kadar gittiğini anlattı. Avrupa'dan dönüp Ukrayna üzerinden Kırım'a geçti. Kının Hanı ile Eflak Boğdan bölgelerinde savaşlara katıldı Sekizinci cilt içinde Evliya Çelebi'nin, Azak'tan Kırım'a; Kefe, Bahçesaray, Kılburun, Akkerman, İsmail, Girit olayları, Babadağı, Hasköy, Edirne, Dimetoka, Gümülcine, Drama, Selânik üzerinden bütün Yunanistan ve Mora'yı dolaşarak Hanya, Kandiye, Arnavutluk; Yanya, Tepedelen, Avlonya, Draç, İlbasan, Ohri, Resne, Manastır, İştip, Tikveş, Cisr-i Mustafa Paşa, Edirne üzerinden İstanbul'a dönüş seyahatleri bulunur. Kırımdan döndükten sonra Edirne'de Sultan IV. Mehmed'le buluşup sultana hediyeler verdikten sonra Gümülcine üzerinden Batı Trakya'ya geçip Atina'ya kadar uzandı. Dokuzuncu cildin içinde Evliya Çelebi'nin İstanbul'dan hareketle Kütahya, Afyon, Manisa, İzmir, Sakız, Kuşadası, Aydın, Tire, Denizli, Muğla, Bodrum, Ege adaları, Isparta, Antalya, Alanya, Karaman, Silifke, Tarsus, Adana, Maraş, Antep, Kilis, Haleb, Lazkiye, Şam, Beyrut, Sayda, Safet, Nablus, Kudüs, Evliya menkıbeleri ile Mekke ve Medîne hakkında geniş bilgiler bulunur. Yaşının ilerlemesi dolayısıyla artık hac görevini de yerine getirmek isteyen Evliya Çelebi, gördüğü bir rüya üzerine İstanbul'dan ayrılıp Mekke ve Medine yollarına düştü. Bu ünlü İstanbul'u son görüşüydü Gittiği şehirlerde çeşitli yerlere yazılar yazan Evliya Çelebi, kutsal topraklarda da bu geleneği bozmayarak iki ayrı yere iz bıraktı. Bunlardan biri Hz. Muhammed'in mezarının yakınlarındaydı. Evliya Çelebi Hazreti Muhammed'in mezarının karşısındaki gonca bahçesinin duvarının önüne geldi. Yıllar önce gördüğü rüyada Hz. Muhammed'den şefaat dileyecekken yanlışlıkla seyahat isteyen ve böylece seyyâh-ı âlem olan Evliya Çelebi uzun gezilerin ardından artık şefaat dilemenin zamanı gelmişti. Bu kez dili sürçmedi. Büyük kalemini çıkarır ve duvara tek bir satır yazı yazar: Şefâat yâ Muhammed Evliyâ'ya... Onuncu ciltte ise Mısır ve çevresi yer alır. Buralar Kahire, Tanta, İskenderiye, Nil, Funcistan'dı. Mısır'ın merkezi olan Kahire'nin tarihini, mimari yapılarını, tılsımlarını, halkının yapısını ve Mısır'ın esnaflarını geniş bir şekilde anlattı. Mısır'da, İstanbul'da ve Osmanlı devletinin diğer bölgelerinde olmayan mevlit geleneğini tanıttı. Mısır'ın çok köklü geleneklerinden olan yüzlerce mevlit törenini en ince ayrıntısına kadar anlattı. Evliya Çelebi, Seyahatname'de de belirttiği üzere; Rum, Arap ve Acem'de, İsveç, Leh, Polonya ve Çek'te 51 yıl boyunca 7 iklim ve 18 padişahlık yeri gezip dolaşmıştır. Gezip gördüğü kale sayısı ise 7.060, şehir sayısı ise 257'dir. Bugün bu coğrafya üzerinde tam bağımsız veya federal olarak 40'dan fazla devlet kurulmuştur. Bunların büyük bir kısmı da Osmanlı Devleti'nden ayrılmadır.

Evliya Çelebi kimdir? İnsanlık tarihine yön veren Evliya Çelebi'nin seyahat rotası...

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

Evliya Çelebi kimdir? İnsanlık tarihine yön veren Evliya Çelebi'nin seyahat rotası...