Arama
İslam devletlerinde istihbarat teşkilatı
Devletlerin vazgeçilmez parçalarından biri de istihbarattır. Hayati önem taşıyan istihbarat teşkilatı, ülkenin savunmasında, haber ağının kurulmasında, savaşların planlanmasında, toplumda huzurunda sağlanmasında en etkin kurumdur. Hz. Peygamber (SAV) döneminden itibaren var olan istihbarat ağı devrin imkanları ölçüsünde değişmiştir. İşte İslam devletlerinde istihbarat teşkilatının bilinmeyenleri...
Emeviler'de istihbarat
🔷 Hz. Ali (RA) döneminin sona ermesinin ardından kurulan Emeviler, istihbarat alanında İran ve Bizans'ı örnek alarak sistemli bir posta teşkilatı kurar. Devletin her kurumu gibi istihbaratın da ciddi bir para kaynağına ihtiyacı vardır. Bu iş için hazineden 4 milyon dirhem para ayrılır. Şam'da bulunan Emevi halifesi; Irak, Horasan, Mısır, Kuzey Afrika, Endülüs, Anadolu, Hicaz ve Yemen gibi uzak beldelerle bu teşkilat sayesinde haberleşir.
🔷 Emevilerde berid teşkilatına bağlı görevli kimse, aynı zamanda posta işleriyle de uğraşır. Halifenin emirlerini ulaştıran, askeri faaliyletleri bildiren elçiler Abdülmelik b. Mervan döneminde en mükemmel haline ulaşır. Devleti sona erdirecek karışıklıkların çıktığı II. Mervan dönemde ise işlevini yitirir.
🔸 Bir bilgi:
Berîd teşkilatını sistemli bir şekilde kuranın Emevî halifesi Muâviye b. Ebû Süfyan (salt. 661-680) olduğu kabul edilir.
Abbasilerde istihbarat
🔷 Abbasiler içerisinde posta teşkilatı yeniden düzenlenir. Dağılan teşkilatın bağlantıları yeniden kurularak hayati önem taşıyan berid ayağa kaldırılır. Divanü'l berid olarak adlandırılan teşkilatın sorumlusuna sahib-i berid denir.
🔷 Abbasiler döneminde istihbarat alanında büyük gelişmeler kaydedilir. Kurulan dîvânü'l-berîdde başlıca şu görevliler bulunur: Sâhibü dîvâni'l-berîd (başkan), ummâlü'l-berîd (yardımcı), postacıların gidiş ve geliş saatlerini hesaplayan muvakkiler, mektupları taşıyan mürettipler, istasyon sorumluları fervânikîler, ülke içerisindeki gelişmeleri hızlı bir şekilde kaydeden vükelâ ve muhbirler yer alır.
🔎 Bir bilgi
Abbasilerde berid teşkilatına ayrılan bütçenin 8-10 milyon dirhem olduğu aktarılır.
Selçuklularda istihbarat
🔷 Osmanlı'nın temelini oluşturan Selçuklularda sultanlar, çeşitli yerlerde görevlendirdikleri "sahib-i haber" aracılığıyla ülkenin dört bir yanından haberler alır. Devletin kuruluş yıllarında berid teşkilatına pek önem verilmediği görülür. Hatta en güçlü dönemlerinden biri olan Alparslan zamanında, sultan casusluktan ve casuslardan nefret ettiğinden dolayı berid teşkilatını kaldırır.
🔷 Alparslan'dan sonra berid teşkilatı, Nizâmülmülk'ün gayretleriyle yeniden kurulur. Vezir Nizâmülmülk, hükümdarların ordu ve halkın durumu hakkında bilgi edinmesi için çok güvenilir habercilere ihtiyacı olduğunu meşhur eseri Siyasetname'de vurgular.
Memlükler'de istihbarat
🔷 Mısır ve Suriye'de hüküm süren büyük Türk-İslam devleti Memlükler, Haçlı seferleri nedeniyle bozulan berid teşkilatını canlandırmak için büyük çaba sarf eder. Devletin en parlak dönemi olan Baybars'ın sultanlığı sırasında yollar ve köprüler inşa edilerek haber ağı kuvvetlendirilir.
🔷 Sultan Baybars, yol üzerinde bulunan önemli noktalara kale biçiminde kervansaraylar yaptırır. Hükümdarın askeri ve siyasi başarılarının arkasında bu teşkilatın rolü büyüktür. Kahire'den Dımaşk'a dört günde, yine Kahire'den Halep'e 3 gün gibi çok kısa bir sürede gidilebildiği görülür.
Osmanlı'da istihbarat
🔷 Altı yüz yıl boyunca üç kıtada hüküm süren Osmanlılar, her anlamda iyi bir teşkilat örneği sunarlar. O kurumlardan biri de menzil teşkilatıdır. Osmanlı'da berîd teşkilâtı yerine menzil adı altında daha farklı şekilde bir yapı kurulur. Ülkede yol güzergahlarında menzilhaneler inşa edilir.
🔷 Osmanlı'da posta hizmetinde bulunan görevlilere "ulak veya tatar" denir. Zamanla dağılmaya başlayan devletin durumundan menzil teşkilatı da olumsuz etkilenir. II. Mahmud, ıslah etmeye çalışsa da başarılı olamaz ve posta teşkilatını kurar.