Arama
İslam kubbelerinin etkileyici formu: Çarkıfelek
Kubbe adeta İslam ile bütünleşmiş bir mimari elemandır. Başta camiler olarak külliye, medrese, hamam, çeşme yapılarında kullanıldığı gibi konut yapılarında da yer verilir. İslam mimarisinde yoğun kullanımı kubbenin giderek çeşitlenmesine, farklı form ve yorumlarla yapılardaki vazgeçilmez yerini almasını sağlar. Çarkıfeleğin eşsiz geometrisiyle yorumlandığında estetik niteliği oldukça yükselir. Peki, çarkıfelek motifi kubbeye nasıl yansır ve hangi yapılarda bu motif kullanılır?
🔸 Örneğin Dîvânu Lugâti't-Türk'te "Tanrı açını, alemi yarattı, felek durmadan döner." şeklinde, Selçukname'de "Güneş onun adaletinin gölgesine sığınır. Felek onun hükmünün merkezi etrafında döner." Şeklinde geçer.
🔸 Çarkıfelek Evliya Çelebi'nin Seyahatnamesi'nde "Ve kırk yedi un değirmeni var ki her biri gece, gündüz çarkıfelek gibi dönmektedir" şeklinde, Feridüddin Attar'ın Esrarname adlı eserinde "Bu çarkıfelek seni döndürmeye başladı. Bir gram altına karşın yüz ayrık otu attı." ifadesiyle kullanılır.
🔸 Aynı zamanda divan edebiyatında da çarkıfeleğin tesiri görülür. İnsanların hafızalarında geçmişten günümüze soyut bir kavram olarak varlığını sürdüren motif somut olarak sanata da yansır.
🔸 İslam mimarisi yapılarında kubbenin yüzeyinin bütünüyle çarkıfelek motifi ile kaplandığı az sayıda örnek bulunur. Kubbelerin genellikle iç yüzeyleri çarkıfelek motifiyle kaplıdır. Dış yüzeylerinin çarkıfelek motifi ile bezendiği örnekler ise az sayıdadır.
🔸 İslam mimarisinde bilinen çarkıfelek süslemeli kubbelerden en erken tarihlisi İran'da yer alır. Büyük Selçuklu döneminde 11-12. yüzyılda inşa edildiği düşünülen Sarnıç (Ab Anbar) dıştan kademeli bir şekilde yükselen konik külahla içten kubbe ile örtülüdür.
🔸 İçteki kubbede tuğla ile yapılmış çarkıfelek süslemesi karşımıza çıkar. Tuğla ile yapılan kollar kıvrımlı bir şekilde kubbenin merkezindeki açıklıktan başlar ve kubbe içerisindeki yatay süslemeyle son bulur.
🔸 Kubbe içerisindeki tuğlalar düşmüş, sadece tuğlaların kare yuvaları günümüze gelebilmiştir.
🔸 Alaeddin Yakup oğlu Mansur tarafından Keykubat döneminde 1224 yılında yaptırılan Malatya Ulu Camisi, Selçuklu medreselerindeki gibi kubbe-eyvan birleşiminin uygulandığı bir plan tipine sahiptir.
🔸 Caminin mihrap önü yüksek bir kubbe ile kapalıdır. Tamamen tuğladan yapılan kubbenin iç yüzeyi tuğla ile bezelidir.
🔸 Kubbe göbeğinde ise dairesel bir madalyon yer alır. Çarkıfelek motifi dolu-boş kırk bir kollu bir şekilde bütün ihtişamı ile kubbede bulunur. Aslında kubbe göbeğindeki madalyondan başlayarak eteklere kadar geldiği fakat yapılan çalışmalardan sonra kısmen kaybolduğu rivayetler arasındadır.
İslam uygarlığında mimari eserlerin ağırlığını taşıyan kemerler
🔸 Sultan Alaeddin Keykubat zamanında 1233 yılında inşa edilen Konya İç Karaaslan Mescidi, kare plana sahiptir ve kubbelidir. Mescidin üzerini örten tuğla kubbenin iç yüzeyi bütünüyle çarkıfelek motifi ile donatılı bir haldedir.
🔸 Çarkıfelek, yatay tuğla sıralarının arasına dikey konumda yerleştirilen tuğlalarla yapılmış bir yay biçimli koldan meydana gelir. Motif, kubbe göbeğindeki dairesel çini madalyondan başlayarak kubbe eteklerine kadar uzanır.
Kahire Emir el-Cai (İlgay) Yusuf Türbesi
🔸 Memlukler döneminde Nasır'ın torunu Zeyneddin II. Şaban'ın emirlerinden biri olan El-Cai Yusuf tarafından 1373 yılında külliye olarak Mısır'ın Kahire şehrinde inşa edilir. Külliye içerisinde medrese, kütüphane ve türbe yer alır.
🔸 Çarkıfelek süslemeli kubbe, türbededir. Silindirik kasnak üzerinde yükselen kubbenin sırtında çarkıfelek süslemeli bezeme bulunur. Çarkıfelek motifi, kubbenin merkezindeki alemden başlayarak kubbe eteğinde son bulan dolu-boş kollardan oluşur.
🔸 Aydınoğulları Beyliği döneminde 1375 yılında İsa Bey tarafından yaptırılan Selçuk İsa Bey Camisi, mihraba paralel uzanan iki avlulu düzeni ile Suriye mimarisi özelliği gösterir.
🔸 Avluya açılan batıdaki taçkapının hemen arkasında, minare ile duvar arasında kalan birimin üzeri kubbecikli bir örtü ile kapalıdır.
🔸 Merkezde yer alan kubbecik sekizgen bir kasnak üzerinde, on altı kavisli iz ile yapılan çarkıfelek süslemesiyle karşımıza çıkar.
Kahire Ayıtmış Türbesi
🔸 Kahire Ayıtmış Türbesi, Memlukler döneminde cami, türbe ve sebilden oluşan külliye halinde inşa edilir. Türbenin üzeri dıştan yüksek tutulmuş iki kademeli kasnak üzerine yerleştirilmiş kubbe ile örtülüdür. Kubbenin sırtı eşsiz bir denge içerisinde çarkıfelek ile süslüdür.
🔸 Kubbenin merkezindeki alemden başlayan izler kıvrılarak kubbe eteğine kadar devam eder. Eski fotoğraflarda tek renk olduğu görülen dikey silmelerin daha sonraki onarımlarda birer atlamalı olarak boyandığı görülür.