İslam sanatlarında eskimeyen gelenek: İcazetnameler

C-v-z kökünden türeyen icazet 'su akıtmak, izin vermek, müsaade etmek, onaylamak' gibi anlamlar taşır. İbn Fâris'e göre su akıtmak, 'bir âlimin ilmini talebesine aktarması'; Hatîb el-Bağdâdî'ye göre ise âlimin, hadis veya haberi rivayet etmeyi, öğrencisine helal kılması demektir. Istılâhî manasına hadis ilmiyle kavuşmuştur. İcazetnamelerin en önemli görevi, ilmin kimden ve hangi kaynaktan olduğunu muallakta bırakmayacak şekilde bildirmesidir. İcazeti veren hocaya mücîz, icâzet isteyene müstecîz veya kendisine icâzet verilene mücâzün leh denir. İcazete konu olan ve rivayetine izin verilen hadis, sahife veya kitaba mücâzün bih denir. Kullanıldıkları alana ve konularına göre icazetlerin başlıcaları; ilmî icazet, hadis icazeti, feraiz icazeti, Sahîh-i Buhârî icâzeti, Şemâil-i şerif icazetidir. Bütün ilimlerin bir âlimden veya medreseden tahsilini tamamlayanlara verilen icazet ise umumi icazettir. 📌 İcazetnameler kaynak değeri açısından tarihî vesika hükmündedir. İçerik bakımından ise döneminin ilim ve kültür hayatı gibi birçok konuya ışık tutarlar. İcazetnameler ilk olarak hadis alanında daha sonra ise diğer ilimlerde kullanılmaya başlandı. İşte bu hadis dışında kalan alanlardaki icazetleri ayırmak için de; 'icâzetü'l-iftâ (fetvâ), icâzetü'l-fıkh, icâzetü't-tedrîs, icâzetü't-tıb, icâzetü'l-ferâiz, icâzetü'l-hisâb, icâzetü'l-hat, icâzetü't-tarîk' gibi terkipler oluşturuldu. 📌 VAV TV'de Vehbi Baysan'ın sunumuyla yayınlanan 'Gönül Coğrafyamız' programına konuk olan koleksiyoner-yazar Enver Beşinci; 'İcazet, icazetname, tasdikname, şahadetname, vesikalar diye devam eden süreçte icazetnamenin nasıl doğduğu da merak konusuydu.' diyerek, icazetnamelerin tarihini hikâye yoluyla şu şekilde anlattı: 'Peygamber Efendimize vahyin geldiği zaman, onların mutlaka yazılması hatta ezberletilmesi lazımdı. O günkü zor şartlarda bu işi, çok az sayıda okur-yazar (ilk dönemlerden bahsediyoruz), yazıya döktü ve hıfzetti. Bu arada başka bir heyetin de Resulullah'ın söylediği sözlerin yazılması veya hafızada kalması şeklinde düşüncesi vardı. (x) Hıfzetmek: belleğinde tutmak, ezberlemek. Bir gün Resulullah Efendimiz arkadaşlarıyla otururken, bir mevzu oldu. Efendimizin bir konuyla ilgili ifadesi olduğu söylendi. Tam mevzu konuşulurken Efendimiz mescide geçti. Sahabeler kendi arasında konuyla ilgili Efendimizin bir ifadesi olduğunu konuştular. Diğerleri de 'evet öyle söylemişti ama tam emin değiliz' şeklinde düşüncelerini beyan ettiler. Sahabilerden biri Ebu Hureyre'ye; 'bu ifadeyi sen söylemiştin' dedi. Hureyre de; 'evet hatırlıyorum, ben söylemiştim' dedi. Ortada bir karışıklık olmaması için Ebu Hureyre'nin evine gittiler. Konuyla ilgili yazdığı metinlere baktılar. O sırada evde sandık içinde rulolarda – o zamanlarda derilere, kurutulmuş tahtalara yazıldığına dair rivayetlerden söz ederler- hadisin yazıldığını gördüler. Bu olaydan sonra Resulullah Efendimizin hadisleri yazılı hale gelmeye başladı. Bu defa herkes Resulullah Efendimizin hadislerini yazmaya başladı ve o dönemin önderleri, en başta da Ebu Hureyre bir bakıma bu işi kendisine vazife edindi. Bir tenakuza düşüldüğü zaman, Resulullah Efendimizin yakınında kim varsa ona başvurulur oldu. Eğer bir yanılma oluyorsa sahabiler emin olmak için kayıtlarına bakmaya başladı. Böylece icazet de yaygınlaşmaya başladı. (x) Tenakuz: Anlam ayrılığı, çelişme, çelişki. 📌 İcazetnamenin başka bir tanımı da 'bir yerden bir yere su akıtma' şeklindedir. Bunu klasik İslam dönemi için söylersek, sahabelerin birbiri arasında bilgiyi akıtması anlamına gelir. Bir başka tanımda da âlimin talebesine bilgisini akıtması demektir. Günümüzdeki adlandırmayla mezuniyet belgelerinin kökenidir. İcazetname silsilesi nereden başlar? 📌 İcazetname, 1914'ten itibaren kurumsal belge olarak görülmeye başladı. Öncesinde hocalar vasıtasıyla ilerletilirdi. Hocalar silsilesi sahabelerden, tabiin nesline, onlardan da büyük alimlere doğru giderdi. Yani hocaların tabiriyle icazetteki silsile Resulullah'tan (sav) Rabbimize uzanırdı. (x) Saraybosnalı Sipâhîzâde Hasan Hüsnü'nün 16 Şâban 1303 (20 Mayıs 1886) tarihli umumi ilmî icâzeti (Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Ktp., nr. 2862) 📌 Hadis-i şerif ile başlayan icazet geleneğinde bütün hadislerin başında bir 'besmele' vardır; iki mutlaka 'hadis-i şerif ve ayet-i kerime' yer alır. İlmiye icazetinde; günümüzdeki üniversite eğitiminde yer alan format mevcuttu. Medrese hocaları icazetlerde; 'usul ve fûru, hadis ve tefsir konularında ilim tahsil etmiş' olarak talebeyi tanımlardı. 📌İcazetlerde ilimlerin türlü türlü olduğunu ifade eden Beşinci, 'sayfalı olan icazetlerde genelde ilk önce ilim tanımlanır. İlimlerin en şereflisi dünya ve ahiret ilimlerini almaktır' diyerek, ilmi icazetlerde neler yazdığını şöyle anlatır: Akli ve nakli meziyetlere sahip olmuş, usul ve fûruda her ayrıntıyı okumuş, parlak bir zekâya sahip olan bu talebemin (hocası talebesine; vasıflarını, şahsiyetini, kişiliğini, tahsil gördüğü süreç içerisindeki tanımlamaları yapıyor) parlak bir geleceğe hidayet güneşi gibi irfan sahibi olduğunu gördüm. Bu talebe benden okumuş olduğumuz kitapları ve elden geçirdiğimiz rivayetleri, okuduğumuz metinleri rivayet edebilme yetkisini ayrıca da bu aldıklarını talebelere de ders olarak anlatabilmeyi, ayrıca da istenildiği zaman bu konuları müzakere edebilmeyi, istifade ettiği şeyleri irat edebilmeyi, benden sahip olduklarını, duyduklarını her türlü isnat edebilmek için izinname talep etmiştir. Burada karar müderrisin olur. 📌 Usul kelimesi kişinin anne, baba ve onların anne ve babası şeklinde yukarıya doğru devam eden ve kendisine kan bağıyla bağlı üst soy hısımlarını, fûru ise aynı şekilde aşağıya doğru devam eden alt soy hısımlarını ifade eder. 📌 Burada; teorik ve pratik; akli ve nakli; hadis ve tefsir; usul ve füru tüm ilimlerde rivayet edilmesi caiz olan, dirayetimden geçmiş bütün ilimlerin kendisi tarafından da rivayet edilmesine izin veriyorum' açıklaması anlatılmak istenir. 📌 Fatih medreselerinde talebe, ilk seviyedeki 4 yıllık eğitimi içerisinde, bir yılda hangi hocadan hangi kitabın dersini almışsa, sadece o kitapla ilgili aldığı tahsilin vesikasını alır. Şahadetnamesini veya icazetnamesini almaz. 📌Fatih medreselerinde, o kadar ayrıntılı bir şekilde nizamname yapılmış ki; bir müderris, okuttuğu kitapla ilgili bir başka hocaya, o kitapla ilgili bir vesika hazırlayıp vermelidir. Bir vesika sahibi olmayan talebenin kaydı yapılamaz. 📌Kısaca, sınıf değil kitap geçme usulü var. Müfredattaki eserleri okuyup başarılı olmak gerekiyor. Bu şu demek; 15 yaşında ya da 25 yaşında da mezun olabilirsiniz. Kitabın okunduğuna dair verilen vesika ile bir üst sınıfa veya kitaba geçişte, müderris o vesikaya bakıyor. Ondan sonra bir vesika veriyor. 4 yıl bu şekilde bitiyor. 📌İlmiye sınıfında 10 -12 yıldan aşağıya icazetname almak pek mümkün değildir. 4 yıllık bölüm bittikten sonra o bölümle ilgili şahadetname verilir. Bugünkü karşılığı lisans, yüksek lisans, doktora gibidir… Bütün bunlardan sonra icazetname ile mülâzemete müracaat edilir, kayıt yapılır. Sıra geldiği zaman Mülâzemet Rüûsu imtihanına girilir. (x) *Mülâzemet Rüûsu, şahadetnamesi başarılı olanlara verilir. 📌Osmanlı'da özellikle Fatih ve Süleymaniye medreselerinde başlayan bu gelenek, uzun süre devam etmiştir. Kullanıldıkları alana ve konularına göre icazetlerin başlıcaları; ilmî icazet, hadis icazeti, feraiz icazeti, Ṣaḥîḥ-i Buḫârî icâzeti, Şemâil-i şerif icazetidir. Bütün ilimlerin bir âlimden veya medreseden tahsilini tamamlayanlara verilen icazet ise umumi icazettir. Bunların içlerinde başlı başına müstakil bir icazetname türü olan feraiz icazetnamesini kısaca inceleyelim. 📌Feraiz icazetnamesi nedir? Feraiz, başlı başına müstakil bir icazetname türüdür. Külli bir icazetname değil tamamen hususidir… Günümüzdeki alanı medeni hukuktur. Ağırlıklı olarak matematiksel formüllere ve hesap uzmanlığı gibi konulara tekabül eder. Feraiz ilminde talebenin hafızasının canlı olması gerekir. O nedenle hocalar talebeleri, başta aldıkları eğitim esnasında - feraizi her talebenin yapamayacağını bildikleri için - farklı alanlara yönlendirir. Fıkıh okumak isteyen Buhari'ye hocası, 'hafızanız çok canlı, çok iyi ezber yeteneğiniz var, dolayısıyla siz hadis ezberlemelisiniz' demiştir. Onun için bugün Buhari'nin hadis külliyatı vardır. Bu anlamda feraizde hocalar, talebeleri yönlendirir. Klasik dönemde feraiz ilmi almış müderrisler, bir bölgenin en önemli kişileri ve herkesin başvurduğu, kapısını çaldığı kişiler olmuştur. Feraiz ilmini alan talebeye hocası mahremiyetin çok önemli olduğunun vurgusunu yapar. Feraiz talebelerinin girdikleri evde, hukuklarının çok mahrem olmasının gerektiğini söylerler. Hatta bir icazetnamede 'başınızı pencereden yukarıya kaldırmayın' şeklinde belirtilmiştir. (x) Hâfız Tâceddin Mahmûd b. Kemal es-Sâvî'nin İmâd el-Vâiz'e el-Envârü'l-lümʿa fi'l-cemʿi beyne'ṣ-ṣıḥaḥi's-sebʿa adlı eserinden dolayı verdiği hadis icâzeti (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 373, vr. 2b) 📌 Hadis icâzeti nedir? İlk muhaddisler, hadis öğrenimini kolaylaştırmak ve hadis kültürünün yayılmasına hizmet etmek amacıyla icâzet verme ve alma yolunu benimseyip bilgilerini zenginleştirmeye gayret ettiler. Osmanlı'nın son muhaddisi sayılabilecek olan Zâhid el-Kevserî'nin icazet ve rivayet silsilelerinden anlaşılmaktadır ki, Osmanlı dönemi Anadolusunda on yedinci asırdan itibaren hadisler, nakil usulüne uygun bir biçimde aktarılıyordu. İslâm'da bilhassa hadis rivayetinde isnada çok önem verildi. İsnada bu kadar önem verilmesinin nedeni, aslı olmadığı hâlde Hz. Peygamber'e atfedilen birçok rivayetin ortalıkta dolaşmasıydı. Abdullah b. Mübârek'in (181/798) şu sözü, bu tespiti özetler niteliktedir: 'İsnad dindendir; eğer isnad olmasa idi muhakkak her isteyen istediğini söylerdi.' Bu noktada İslâm ilim geleneğine mahsus bir olgu olarak haberleşmenin ve bildirimde bulunmanın bazı ahlâkî esaslar üzerine bina edildiği görülür. Haberleri aktaran kimselerin 'sika' (güvenilir) ve 'sâdık' (doğru) kimseler olmaları en başta gelen ölçüttür. Bu nedenle icazetlerin, ilmin kimden ve hangi kaynaktan olduğunu bildirmesi, bu geleneğin muhafaza edilmesi anlamı taşır. Osmanlı dârülhadislerinde ders metni olarak Sahîh-i Buhârî , Sahîh-i Müslim ; Beğavî'nin Mesâbîhu's-sünne ; es-Sâğânî'nin Meşâriku'l-envâr gibi eserleri okutulmuştur. Umumi ilmî icâzet Mısır'da 1872 yılında resmîleştirilerek 'âlimiyye' diplomasına dönüştürüldü. (x) Alimiyye: Ezher Üniversitesi'nin yüksek öğrenimi bitiren öğrencilerine verdiği en yüksek ilmî icâzet veya diploma. Osmanlı Devleti'nde ise 1914'te İstanbul'da düzene konulan Dârü'l-hilâfeti'l-aliyye medreselerinin âlî kısmı şubelerinde 'icâzetnâme' adıyla resmîleştirildi. Medreselerin kapatılmasıyla birlikte geleneksel icâzet uygulaması Türkiye'de rağbetini kaybetmiştir. Cumhuriyetin ilanı ile birlikte bütün resmî eğitim kurumları önce şehâdetnâme vermeye devam etti daha sonra bu isim yerini diplomaya bıraktı.

İslam sanatlarında eskimeyen gelenek: İcazetnameler

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

Rahman’ın has kulları

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

PODCAST I İsrail'i kuran karanlık aile

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Osmanlı'nın Balkanlar'daki 5 eseri

Hz. Hafsa'nın (ranha) hiç kapanmayan penceresi

İslam mimarisinin çekirdek kavramı: Mekan

Avrupa'nın acımasız yüzü

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

Hayatı ve fikirleriyle Yazıcızadeler

Arama

İslam sanatlarında eskimeyen gelenek: İcazetnameler