Arama
İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar
İnsanoğlu, asırlar boyunca göklerde bulunan düzenin yapısını çözmeye çalışmak ve zaman kavramını bir sistem üzerinde görebilmek amacıyla sayısız girişimde bulundu. İslam'ın doğuşundan itibaren her gün beş vakit ezanın okunması, Müslümanlar için vakit kavramının önemini daha da arttırdı. Günden güne farklılık gösteren namaz saatleri astronomik yoldan belirlendiğinden bu saatlerin tam olarak bilinmesi daima önem taşıdı. Modern teknolojinin olmadığı dönemlerde Müslümanlar, bu iş için usturlap adı verilen son derece yüksek hassasiyete sahip bir alet geliştirdiler.
En eskileri Maşallah Ali bin İsa ve Hârizmî tarafından 9'uncu yüzyılın başlarında olmak üzere usturlap üzerine yeni eserler kaleme alındı; ancak Müslümanlar tarafından yapılarak günümüze ulaşan en eski alet 10'uncu yüzyılın ortalarına ait olup Ali bin İsa'nın çırağı tarafından Bağdat'ta yapılmıştı.
İspanya'da 8'inci yüzyıldan itibaren başlayan Müslüman varlığı sayesinde usturlap dâhil olmak üzere Müslümanlara ait bilgiler Batı Avrupa'ya akmaya başladı.
Dolayısıyla günümüze ulaşan en eski Hristiyan ya da Batılı usturlabı 13'üncü yüzyıl ve sonrasına aittir.
Çok farklı tiplerde usturlaplar yapılmış olup bunlardan en popüleri gök küresinin ekvator düzlemine yansıtıldığı planisferik usturlaptır.
Usturlaplar gökyüzünün iki boyutlu birer modeliydi, yani gökyüzünün belirli bir zamanda belirli bir yerde nasıl göründüğünü gösteriyordu.
Bunun için, gökyüzünün görünümü usturlabın yüzeyine çizilir ve gökyüzündeki konumların kolay bulunabilmesi için işaretlenirdi. Bazı usturlaplar portatif ve avuca sığacak kadar küçükken, bazılarının çapı birkaç metreyi bulabiliyordu.
Dönemin analog astronomi bilgisayarı olan usturlaplar, Güneş ve yıldızlar gibi gök cisimlerinin konumu ve zaman ile ilgili problemleri çözebiliyordu. Aslına bakarsanız Orta Çağ astronomlarının cep saatleriydi bunlar.
Güneşin yüksekliğini ölçebiliyor, gündüz ya da gece saatin kaç olduğunu gösterebiliyor, gündoğumu, günbatımı ya da bir yıldızın sönmesi gibi gök olaylarının saatini bildirebiliyorlardı.
Bütün bunlar, dâhice bir fikir olan usturlabın arkasına işlenen çizelgeler sayesinde mümkün oluyordu.
Bu çizelgeler, zaman dönüştürme işlemleri için eğriler hakkında bilgi, Ay'ın gününü Güneş'in ekliptik üzerindeki konumuna dönüştürebilen bir takvim, trigonometrik skalalar ve 360 derecelik bir taksimat içerebiliyordu.
Halife Memun'un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları