Arama
İslam uygarlığında zaman hesaplamalarını sağlayan usturlaplar
İnsanoğlu, asırlar boyunca göklerde bulunan düzenin yapısını çözmeye çalışmak ve zaman kavramını bir sistem üzerinde görebilmek amacıyla sayısız girişimde bulundu. İslam'ın doğuşundan itibaren her gün beş vakit ezanın okunması, Müslümanlar için vakit kavramının önemini daha da arttırdı. Günden güne farklılık gösteren namaz saatleri astronomik yoldan belirlendiğinden bu saatlerin tam olarak bilinmesi daima önem taşıdı. Modern teknolojinin olmadığı dönemlerde Müslümanlar, bu iş için usturlap adı verilen son derece yüksek hassasiyete sahip bir alet geliştirdiler.
Usturlaplar gökyüzünün iki boyutlu birer modeliydi, yani gökyüzünün belirli bir zamanda belirli bir yerde nasıl göründüğünü gösteriyordu.
Bunun için, gökyüzünün görünümü usturlabın yüzeyine çizilir ve gökyüzündeki konumların kolay bulunabilmesi için işaretlenirdi. Bazı usturlaplar portatif ve avuca sığacak kadar küçükken, bazılarının çapı birkaç metreyi bulabiliyordu.
Dönemin analog astronomi bilgisayarı olan usturlaplar, Güneş ve yıldızlar gibi gök cisimlerinin konumu ve zaman ile ilgili problemleri çözebiliyordu. Aslına bakarsanız Orta Çağ astronomlarının cep saatleriydi bunlar.
Güneşin yüksekliğini ölçebiliyor, gündüz ya da gece saatin kaç olduğunu gösterebiliyor, gündoğumu, günbatımı ya da bir yıldızın sönmesi gibi gök olaylarının saatini bildirebiliyorlardı.
Bütün bunlar, dâhice bir fikir olan usturlabın arkasına işlenen çizelgeler sayesinde mümkün oluyordu.
Bu çizelgeler, zaman dönüştürme işlemleri için eğriler hakkında bilgi, Ay'ın gününü Güneş'in ekliptik üzerindeki konumuna dönüştürebilen bir takvim, trigonometrik skalalar ve 360 derecelik bir taksimat içerebiliyordu.
Halife Memun'un çağının ötesine ulaşan astronomi çalışmaları
Bu çizelgelerde esas alınan modele göre, Dünya küre şeklindeki bir evrenin merkezinde yer alır ve bu kürenin dışında belirli bir boylam ve zamanda duran hayali bir gözlemci yukarıdan bu kürenin üzerine doğru bakar.
Astronomun elindeki usturlapta, gökyüzündeki belli başlı yıldızlar, gövde adı verilen dairesel bir yuvaya yerleştirilen delikli bir levhayla (örümcek) temsil ediliyordu.
Yıldızları içeren levha delikli olduğundan, astronom bu deliklerden coğrafi konumu gösteren alttaki diğer bir levhayı görebiliyordu.
Astronomun bir enlemden diğerine geçebilmesi için usturlapta böyle birkaç tane levha bulunurdu. Herhangi bir yıldızın ya da Güneş'in yüksekliğini belirlemek için levhanın arkasındaki dürbünü kullanan astronom daha sonra, ilgili saatteki gökyüzünün görünümünü elde edebilmek amacıyla delikli yıldız haritasını bu konuma gelecek şekilde levha üzerinde döndürürdü.