Arama
‘Modernlik’ adı altında geleneğin reddi
Modern aslında klasikten beslenir. Moderniteyi ortaya çıkaran Batı, moderni geleneğin içinden "farklı bir yeni çıkarmak" olarak değerlendirdi ve böylelikle kendi klasiklerini sürekli yenileyerek, yeni biçimlerde üreterek geçmişiyle bir kopukluğun oluşmasına izin vermedi. Hatta gerektiğinde geleneğini icat ederek, kendi tarihi kültür ve kimliğini eski Yunan'a kadar bağladı. Türkiye'de ise modernlik, ne yazık ki uzun bir süre gelenekselin reddi olarak anlaşıldı…
İnsanı eşref-i mahlukat olarak gören ve insanlara ayrım yapmadan hizmet ve iyilik etmeyi düstur edinen bu sistemleşmiş gelenek içerisinde bireyler yamak, çırak, kalfa, usta eğitimlerinden geçtiği gibi tekke ve zaviyelerde de hem ahlaki hem de görgü ve beceri açısından türlü zanaat ve sanatta eğitiliyordu.
Selçuklu ve Osmanlı iktisadi hayatının belkemiğini teşkil eden ahiler ayrıca kurdukları vakıflarla fakir, garip, kimsesiz ve yolcuları koruyor, savaşa gidenlerin ailelerine bakıyor, zarar edenlere yardım ediyorlardı. Kısacası toplumsal bir geleneğe dönüşmüş ve amacı bireyin değil toplumun topyekûn kalkınması olan ahilik ahlakın ve erdemlerin birleştiği bir sosyal iktisadi sistemdi.
19'uncu yüzyılla birlikte yabancıların iç ticarette artan etkinliği, tekelleri ele geçirmeleri ile zayıflayan ve Baltalimanı Anlaşması ile sona ermesi öngörülen bu sistem günümüzde Anadolu'da kimi esnaf tarafından ahlaki veçheleri ile yaşatılmaya, canlandırılmaya çalışılsa da şimdiki varlığı daha ziyade folklorik bir öge seviyesinde.
Osmanlı için "vakıf medeniyeti" de denir. Osmanlı topraklarında vakıf sayısının 35 bini bulduğu tahmin ediliyor. Bu rakam göz önüne alındığında "vakıf medeniyeti" tabiri abartılı görünmüyor. Bir malı insanların hayrına yönelik olarak bir amaca tahsis etmek, ferdi mülkiyetten çıkararak "Allah'ın mülkü" kabul etmek ve hayrı kurumsallaştırmak bu toprakların en yerleşik geleneklerinin başında geliyor.
Hayırda yarışanların kurduğu vakıfların sayısının yanında oldukça ilginç amaçlarına da bakınca insanın hayrete düşmesi işten bile değil. Eğitimden sosyal yardımlaşmaya, sağlıktan halka su sağlamaya, hamam hizmetlerinden bayındırlık işlerine, camilerden bedestenlere kadar bir toplumun tüm temel ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik vakıfların hepsi fazlasıyla kurulduğu için bu durum vefatlarından sonra da ecir kapısını açık tutmak isteyen hayırseverleri akla hayale gelmedik hayır kapıları açmaya sevk etmiş.
Her mahallenin ihtiyaç ve işlerinin bile o mahalleye özgü bir vakıf tarafından karşılandığı bu medeniyette; leyleklerin beslenmesi, sokakların ve duvarların temiz tutulması, meyve ağaçları dikilmesi, köprülerin sel zararlarından korunması, savaşa giden askere iyi atlar temin edilmesi, Van Gölü'nde acil yardım gemisi dolaştırılması, herkesin meyve yiyebilmesi için meyve bahçeleri, borç yüzünden hapse düşenlere yardım edilmesi, ümmet-i Muhammed'in rahat nefes alması için bahçe tahsis edilmesi, Recep ayında helva dağıtılması, öğrencilere pabuç parası dağıtılması, yaz mevsiminde halka soğuk su dağıtılması, yaralı göçmen kuşlara bakım yapılması gibi türlü amaçlar için kurulan vakıflar herkesin malumu.
Aralarında İslam'a ihtida eden gayrimüslimlerin gıda ve giysi ihtiyacını, sünnet edilmelerini, namaz kılacak kadar Kur'an öğrenebilmelerini sağlamak için gerekli masrafları karşılayanların da bulunduğu bu vakıflar hayrın yanında Anadolu'nun İslamlaşmasında da kolaylaştırıcı bir unsur teşkil ediyordu. Öyle ki Osmanlı devri vakıfları devletin toplam gelirinin üçte birine tekabül ediyordu.
Lacivert