Arama
15 maddede Kadızadeliler Hareketi'nin bilinmeyenleri
Osmanlı Devleti'nde 1582-1685 yılları arasında yaşamış olan Kadızadeliler ve Sivasiler, devletin sosyal ve siyasal hayatında kalıcı izler bıraktılar. Bu iki taraf arasındaki mücadeleler, her iki ekolün de dinamizmine katkı sağladı ve toplumla devletin ilgi odağı oldu. Kadızadeliler ve Sivasiler arasında gerçekleşen bu tartışmalar, yüzyıla yakın bir süre boyunca devleti ve toplumu meşgul etse de, neticede çoğunluğu Hanefi olan toplumun yerleşmiş örf ve adetlerini hedef aldığı için uzun süreli tutunamadı. Sizler için, Kadızadeliler hakkında bilinmeyenleri derledik.
Kadızadeliler, özellikle IV. Murad devrinde ön plana çıktılar. Sultan Murad, tütününün haram sayılarak yasaklanmasından ve kahvehanelerin kapatılmasında Kadızade Mehmed Efendi'nin desteğini gördüğü için bu gruba mensup imamları desteklemişti.
Kadızade Mehmed Efendi, hatipliği sayesinde etrafına bir hayli taraftar topladı ama ömrü fikirlerinin iktidar olduğunu görmeye yetmedi. Kadızade Mehmed Efendi'nin taraftarları, onun ölümünden sonra Kadızadeliler veya Fakılar olarak ayrıldılar. Kadızadeliler, hareketlerinin kurucusu Mehmed Efendi'nin ölümünden sonra daha da etkin oldular. İstanbul camilerinin çoğunu kontrolünü ele geçirdiler. Osmanlı yöneticileri, Kadızadeliler'in dini telkinlerini, halka sıkıntılarını unutturacak geçici bir vasıta gibi görmüştü. Özellikle IV. Mehmed katında itibar sahibi oldular. Kadızadeliler, Anadolu'da bir hayli tekke şeyhini idam ettirdiler. Mevlevihanelerde sema edilmesi bile yasaklandı daha sonra siyaset meydanında at oynatmaya başladılar. Başkalarına haram olan her şey kendilerine helaldi ve kendilerinden olanlar devletin tepesine çıkarken muhalifler celladın satırına veriliyordu.
İstanbul halkı Kadızadeli ve tarikat mensupları diye iki bölünmüş, kimse diğerinin imamlık ettiği camiye gitmemeye hatta birbirlerine selam bile vermemeye başlamıştı. Kadızade ve taraftarları belirli bir üstünlük sağladılarsa da karşılarında diğer tarikatların kuvvetli bir direnişini de buldular.
Dönemin kaynakları iki grup arasında fen bilimlerin tahsilinden, tütünün içilmesinin haram olup olmadığına kadar on altı maddede toplanan tartışmaların yaşandığını yazarlar. Bunlardan bazıları, kahve tütün gibi maddelerin kullanımının haram olup, olmadığını; firavunun imanla ölüp ölmediği, tasavvufun önemli isimlerinden Muhyiddin Arabi'nin durumudur.
Naima Tarihi'nden anlatılan Kadızadeli vaizlerden Türk Ahmed'e yöneltilen sorular ve bunlara verilen cevaplar, Kadızadeliler'in zihniyetini yansıtır. Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde de Kadızadeliler'e ait ilginç bir hikâye anlatır: Kadızadeli Tireli Hacı Mustafa, satın aldığı bir Şehname'deki minyatürlere bakıp, ''Resim haramdır'' diye minyatürlerdeki insanların gözlerini çıkarıp, her yaptığı delik delik delip, bazı resimleri bıçağıyla boğazladım sanarak boğazlarından çizer.
Köprülüzade Fazıl Ahmed Paşa'nın sadrazamlığı döneminde, Kadızadeli hareketinde tekrar bir canlanma görüldü. Sadrazamın dostluğunu kazanan Vani Mehmed Efendi, Fazıl Ahmed Paşa'nın daveti üzerine İstanbul'a geldi ve burada en önemli camilerde verdiği vaazlarla Kadızadeli hareketini tekrar etkin hale getirdi.
Vani Mehmed Efendi, birçok yerde tekkelerini yıktırıp, 1665'ten itibaren tasavvufi müziğin halka açık yerlerde icrasını ve semasını yasakladı. Tütün ve içki kullanımının tekrar yasaklanan huşulardandı. Kadızadeli hareketini tekrar zirveye çıkmışken, İkinci Viyana Kuşatması'nın ardından yaşanan bozgun, bu seferin destekçilerinden Vani Mehmed Efendi'nin nüfuzunu sona erdirdi. Vani Mehmed Efendi'nin sürgüne gönderilmesiyle Kadızadeliler'in etkinliğine sona erdi ve bir daha toparlanamadılar.
Kadızâdeliler ve Sivâsîler arasındaki tartışmalar tüm şiddetiyle devam ederken, Osmanlı Devleti'nin başarılı bir denge politikası izlediğine vurgu yapmak yerinde olur. Nitekim her ne kadar ilmî teknik yönü olsa da tartışılan konuların siyasetten bağımsız olarak geliştiği düşünülemez.
Osmanlı Devleti, devletin bekasını tehdit eden ve geniş halk yığınlarından destek bulacak muhtemel bir organizasyonun ancak tarikatlar vasıtasıyla yapılabileceğini düşünüyordu. Nitekim tarihi boyunca önderliğini şeyhlerin yaptığı çok sayıda isyanla karşılaşmış ve bunlara karşı mücadele vermiştir. Bu yüzden devlet bu tür grupların ülkede bir kargaşa çıkarma ihtimaline karşı sürekli teyakkuzda olmuş ve çeşitli tedbirler alarak gerektiğinde müdahale etmişti. Bir taraftan tasavvufî gruplara destek verip büyümeleri için çeşitli imkânlar sağlarken, hatta bazı devlet erkânı bizzat bu gruplar arasında yerlerini alırken; bir taraftan da onların devleti ortadan kaldırabilecek boyuta ve nüfuza sahip olmasını önlemek istemişti. Bunun için zaman zaman çeşitli tekkeleri teftiş etmiş, tasavvuf mensuplarına bir takım cezalar uyguladı ama asla tasavvufu bitirmeyi düşünmedi. Çünkü büyük kalabalıkları tasavvufî gruplar sayesinde kontrol etmek mümkün ve kolay olabilmişti.