Osmanlı'nın ihtişamlı Ramazan geleneği; Kadir alayları

İslam'da Müslümanların, günahlarından arınma maksadıyla Allah'a yöneldikleri, oluşan manevi iklim vesilesiyle merhametin, kulluğun, yardımlaşmanın ve dayanışmanın ziyadesiyle arttığı bazı özel gün ve geceler vardır. Halk arasında 'üç aylar' olarak bilinen Recep, Şaban ve Ramazan ayları içerisinde idrak ettiğimiz Regaip, Miraç, Berat ve Kadir Geceleri ile Efendimizin doğum günü olan rebiulevvelin on ikinci gecesi bu özel zamanlardandır. Mübarek gün ve gecelerin kutlanmasına çok eski dönemlerde başlandı. Türklerin Selçuklular döneminden bu yana mübarek gün ve geceleri kutladıkları bilinir. Osmanlı'da kandil kutlamalarının ise ilk başlama zamanı net olarak bilinmemekle birlikte II. Selim döneminde, camilerin aydınlatılıp minarelerde kandillerin yakıldığı bilgisi hakimdir. Osmanlı padişahı II. Selim döneminde camiler aydınlatılıp minarelerde kandiller yakılarak kutlandığı için bu gecelere kandil geceleri denilmiştir. Bunlar Mevlid, Regaib, Mi'rac, Berat ve Kadir geceleridir. Bazan Arapça 'leyl' (gece) kelimesi eklenerek leyle-i Kadr, leyle-i Berât şeklinde de kullanılır. Osmanlı'da mübarek gün ve geceler nasıl kutlanırdı? Kadir Gecesi, İslam güneşinin, Kuran meş'alesinin dünyayı aydınlatmaya başladığı mübarek bir gecedir. Ramazan ayının son on gününde gizli olan bu mübarek gecenin zamanı kesin olarak bildirilmemiştir. Bu değerli gecenin ne zaman olduğu konusunda kırkın üzerinde görüş vardır. İbn-i Abbas'tan rivayet edilen bir hadis 'O Kadir Gecesi'ni Ramazan'ın sonlarındaki on gecede, geriye kalan dokuzuncu gecesinde, geriye kalan yedinci gecesinde, geriye kalan beşinci gecesinde arayınız.' şeklindedir. Kadir Gecesi alametleri 'Biz onu (Kur'ân) Kadir gecesinde indirdik. Kadir gecesinin ne olduğunu sen nereden bileceksin? Kadir gecesi bin aydan daha hayırlıdır. Melekler ve Ruh (Cebrail veya Ruh adındaki melek) o gece Rablerinin izniyle, her iş için inerler. O gece, tanyeri ağarıncaya kadar süren bir selâmettir.' Kadir Suresi, 1-5. ayetler Kur'an-ı Kerim'in indirilmeye başlandığı bu gecenin adını taşıyan bir sure bulunur. Kadir Suresi'nde yüce Allah, Kur'an'ın bu gecede indirildiğini ve sözü edilen gecenin bin aydan daha hayırlı olduğu buyurur. Kadir Suresi dinle 'Bin aydan daha hayırlıdır Kadir Gecesi', 'O gece Rablerinin izniyle Ruh ve melekler her türlü iş için iner de iner', 'Artık O gece bir esenliktir gider… Tâ tan ağarana kadar' ayetleriyle Kadir Gecesi'nin kutsiyeti kesinleştirildi. Bu gece Müslümanlar tarafından büyük bir ehemmiyet göstererek ihya edilir. Kadir gecesinde hangi ibadetler yapılmalı? Yaygın inanışa göre Ramazan'ın 27'nci gecesinde karşılanan Kadir Gecesi hakkında bir başka hadiste Hz. Peygamber 'O, Ramazan'ın tümünde aranmalıdır.' (Ebu Davut; Ebvâbu Şehri Ramazan: 321) şeklinde belirtilir. Kadir Gecesini nasıl ihya etmeliyiz? Kadir Gecesi'nin Kuran-ı Kerim ve hadislerle kesinleştirilmiş olan kıymeti, İslami kültür dairesindeki toplumlarda özellikle de bizim toplumumuzda takdir edildi ve bu gece diğer kutsal gecelerin içinde farklı bir özellik kazandı. Kadir Gecesi özel ibadet ve duaları, bunlarla ilgili donanımları, teşrifat ve merasimleriyle Osmanlı toplum hayatında zengin bir gelenek oluşturdu. Ramazan ayında başlayan hatimlerin Kadir Gecesi'nden önce tamamlanması ve o gece duasının yapılması, değişik camilerde hafızlar tarafından da duada bulunma adet haline geldi. Yabancı bir seyyahın dilinden Osmanlı'da Kadir Gecesi Osmanlı Devleti'nde Ramazan ayları her zaman önemli bir yer tutardı. Ramazan ayıyla birlikte adeta Müslüman topraklara huzur yağardı. Kadir Gecesi, Osmanlı döneminde özel olarak ihya edilirdi. İstanbul halkı geceyi, şehirdeki başta selâtin camileri olmak üzere, cami ve mescitlerde ibadetle geçirmeye ihtimam gösterirdi. 'Mevlid-i Şerif' ve 'Kur'an-ı Kerim' okunarak geçirilir, birçok kişi padişah tarafından saraya davet edilirdi. 1900'lü yıllarda Ayasofya'da ihya edilen Kadir Gecesi Osmanlı döneminde İstanbul'da yaşayanlar, Kadir Gecesi'ni Ayasofya'da geçirmeye gayret ederlerdi. Bunun sebebi Kadir Gecesi teravih namazını Ayasofya'da kıldıklarında dualarının kabul edileceğine dair yaygın olan inançtı. İstanbullular, iftardan önce camiye gelerek oruçlarını açtıktan sonra akşam namazını da Ayasofya'da kılarlardı. Evliya Çelebi, 1045 senesindeki Ramazan'ında Kadir Gecesi'nde Ayasofya müezzin mahfelinde Kur'an okurken güzel sesini duyan IV. Murad'ın iltifatına mazhar olarak Enderun'a alınmasını, Kadir Gecesi'ni Ayasofya'da ihya etmesinin bereketi olarak izah etti. Ayasofya'nın Kadir Gecesi bakımından önemli bir özelliği de İstanbul'daki sefirlerden başlayarak pek çok yabancının buradaki kutlamaları caminin üst katında takip edebilmesine imkân verilmesiydi. Osmanlı'da Ramazan ayının huzur belgesi Kadir Gecesi, padişah büyük bir alayla Topkapı Sarayı'ndan Ayasofya Camii'ne, bazen de başka bir camiye giderdi. Bu alaya 'Kadir alayı' adı verilirdi. Sultan, şayet yazlık bir saraydaysa bu tören için Topkapı Sarayı'na gelirdi. Padişahlar geldiğinde Topkapı Sarayı'nda mükellef bir iftar sofrası kurulması ve padişahın özel olarak hazırlanmış yumurta yemesi bir hanedan geleneğiydi. Bu yumurtaya 'yumurta-i hümayun' denir, özenle hazırlanırdı. Osmanlı Ramazan sofralarının vazgeçilmez lezzetleri Bâbüssaâde'den Ayasofya Camii'ne kadar Kadir alayının geçeceği güzergâhtaki yollar önceden tamir edilip fener, çarkıfelek ve kandillerle donatılarak aydınlatılırdı. Yol üzerindeki binalar elden geçirilip boyanırdı. Halkın alayı rahatça seyretmesi için oturma yerleri yapılır, diplomatlar için özel alanlar tahsis edilirdi. Padişahın saraya dönüşü de geldiği gibi alayla olurdu. Kadir Gecesi neden çok değerlidir? Kadir Gecesi'nde düzenlenen alaylar ihtişamlı olur, camilerinin minareleri, mahyalarda kandillerden bahseden ayetlerle süslenirdi. Alaydaki padişah Cuma selamlıklarında olduğu gibi 'Mağrur olma padişahım, senden büyük Allah var' nidalarıyla alkışlanırdı. Padişahı görmek ve şeker almak için toplanan halk ve askerler oldukça büyük bir kalabalık oluştururdu. Ramazan'ı daha iyi idrak etmenizi sağlayacak kavramlar İhtişamlı bir kalabalığa sahip alaya hünkâr imam ve müezzinleri de katılırdı. Bu gece imamların her rekâtı farklı bir makamda kıldırdıkları teravih ve Kadir namazları ile ihya edilirdi. Teravih namazı nasıl kılınır? Kadir alayları gece yapıldığından deniz yolculuğu kısmı donanma, kara yolculuğu kısmı ise fener alayı mahiyetini taşırdı. Haremde bulunan kadınlar ve sultanlar, iki atın çektiği arabalara binerler, meydanda kendileri için ayrılan yerde dururlardı. Namaz bitinceye kadar, meydanda atılan fişekler seyredilir ve namazdan sonra kadın efendiler ile sultanlar şehirde yapılan şenlikleri seyretmek için kısa bir tur atarlar ve sonra hareme dönerlerdi. Kadir Gecesi edebiyatımızda nasıl yer aldı? Ramazan yaz mevsimine denk gelmişse sahilsaraylarda kalan padişah ve devlet erkânı önce Topkapı Sarayı'nda gider, burada oruçlarını açıp iftar ettikten sonra başta Ayasofya olmak üzere Sultan Ahmet, Beyazıt, Fâtih, Süleymaniye, Eyüp Sultan gibi camilere giderdi. 19. yüzyıldan sonra padişahlar Kılıçali Paşa, Nusretiye, Dolmabahçe, Sinan Paşa ve Yıldız camilerine gittiklerinden dolayı alay da Beşiktaş, Dolmabahçe gibi sahilsaraylar ile camiler arasındaki güzergahta düzenlenirdi. Osmanlı'daki ramazan gelenekleri Başmabeyinci Lütfi Bey, Osmanlı'nın son dönemlerindeki Kadir Alayı'ndan şöyle bahseder: 'Ramazan'ın Kadir Gecesi alayı pek tantanalı bir şekilde kutlandı. Çeşitli harp gemilerinden atılan toplarla selamlanan padişah hazretleri on çifte saltanat kayığına binerek Tophane rıhtımına çıktı. Buradan da yürüyerek Nusretiye Camii'ne gitti. Saltanat kayığının önünde kılavuz istimbotlar ve yanında yöresinde de donanmaya sandallar gidiyordu. Namazdan sonra padişah hazretleri Tophane meydanındaki kasrı şereflendirip havai fişekleri ve donanmaları seyretti. Sonra yine aynı törenle saraya dönüldü. Her taraftan sonu gelmez sevinç sesleri, alkışlar 'padişahım çok yaşa' sadaları yükseliyordu. Sonradan öğrendik, Sultan Abdülmecit de Kadir gecelerinde böyle namaz kılarmış. Babasını çok seven V. Mehmet böylelikle onun da adetlerini ve hatırasını canlandırmış oluyordu.' Sultan II. Abdülhamid döneminde mübarek gecelerde davetliler resmi üniformaları ile saraya gelir, mevlit okumaları başlamadan protokole göre huzura kabul edilirlerdi. Çocuk Kalbi romanının sahibi İtalyan yazar Edmondo De Amicis, Sultan II. Abdülhamid dönemindeki Kadir alayını şöyle anlatır: 'Yılın bu tek gecesinde Sultan, sarayından dışarıya namaza gider. Bunun için düzenlenen alay görülmeye değer manzaralar verir. Eski bir gelenek uyarınca Kadir Gecesi'nde Sultan'ın camiye gidişi bir şenlik niteliğindedir. Bu, özellikle atalarının töresine bağlı İkinci Abdülhamid zamanında böyleydi. Ben onun son Kadir Gecesi alayını gördüm. Yıldız Sarayı'ndan Hamidiye Camii'ne kadar olan her yer ışık halkalarıyla doldurulmuştu. Caminin kendisi çepeçevre küçük yağ kandilleriyle aydınlatılmış ve daha arkalar Arapça yazılar ve mimari desenlerle süslenmişti. Limanın ve şehrin karanlık bir geceye karşı oluşturduğu etki, bir peri masalı gibiydi, uzaktaki gemi direkleri ve minarelerin soluk altın yaldızlarıyla parlıyordu. Tam o sırada bando sesleriyle askerler geldi, süngüleri lambanın ışığı altında ışıl ışıldı. Sonunda minareden müezzin sesi duyuldu. Biri adeta bir minör tatlılığında bir ezan okumaya başladı. Derken bando Hamidiye Marşına başladı, maytaplar gökyüzünü renkli yıldızlarla doldurdu ve imparatorluk korteji saray kapısından aktı. Çok güzel iki atın çektiği saltanat arabasının etrafında büyük beyaz fenerler taşıyan süslü üniformalara bürünmüş kalabalık dalgalanıyordu. Kırmızılar ve altınlar içinde arabanın üstünde oturan arabacı ve gri sakallı, omuzuna askeri bir palto almış Sultan Abdülhamid belirdi. Sultan, 'Padişahım çok yaşa!' selamına eliyle karşılık verdi. Gösteri alayı caminin avlusuna daldı ve majesteleri camiye girdi. Bir saat boyunca maytaplar patladı, kalabalık adeta bir şenlik havasındaydı. İçeriden zaman zaman tatlı bir ilahi sesi yükseliyordu. Derken majesteleri tekrar göründü, kalabalık ve askerler tekrar, ''Padişahım sen çok yaşa!' diye haykırıyordu. 24 Kasım 1905 yılında İkdam Gazetesi'nde 'Leyle-i Celile-i Kadr Alay-ı Valası' başlığıyla yayınlanan yazıda Osmanlı'nın bu mübarek geceye mahsus geleneği şöyle aktarıldı: 'II. Abdülhamid, yanlarında Şehzade Burhaneddin Efendi ve Serasker Rıza Paşa olduğu halde saat bir buçuk sıralarında Hamidiye Camii'ne gitmiştir. Namazdan sonra Hamidiye Camii kürsüsü şeyhi Şerif Efendi tarafından beliğ bir vaaz verilmiş ve dua edilmiştir. Padişahımız saat üç civarında kalkarak sarayına dönmüş, bu sırada yol boyunca tazim ve ihtiramla dizili askeri kıtalardan yükselen 'Padişahım çok yaşa' sesleri ortalığı inletmiştir. Leyle-i Kadr münasebetiyle Yıldız Sarayı ve Hamidiye Camii pişgahındaki saat kulesi ve başkentin her tarafı kandillerle aydınlatılmış, Camiiler inananlarca dolup taşmıştır. Kadir gecesi münasebetiyle padişahımız askerlerine ihsan ve hediye olarak şeker, çay, bisküvi ve sigara dağıtılmasını emretmiştir. Kadir gecesi için Beşiktaş Sarayı sahilinde bulunan Ertuğrul, İstanbul, Aynalıkavak vapurları ve diğer gemilerle Galata Yangın Kulesi kandillerle aydınlatılarak, fakir fukaraya atiyyeler, sadakalar dağıtılmış, Hazine-i Celil-i Evkaf-ı Hümayun tarafından dün akşam Beşiktaş'ta Sinanpaşa Camii'nde ve Yıldız Sarayı'nda iftar sofraları kurulmuştur. Ayrıca hırka-i şerif ve hilye-i şerifler feth ve küşad olunarak hazır bulunanlara gösterilmiştir.'

Osmanlı'nın ihtişamlı Ramazan geleneği; Kadir alayları

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

Osmanlı'nın ihtişamlı Ramazan geleneği; Kadir alayları