Arama
Osmanlı'ya tanıklık etmiş çeşmeler
Temizlik ve içme suyu ihtiyacını karşılamak amacıyla yapılan çeşme ve sebillerin İstanbul'un mimarî dokusunda bıraktığı derin izler, hem Osmanlı pâyitahtı olmasından hem de başından itibaren dinsel-sosyal işlevle iç içe geçmiş olmasından kaynaklanan farklı özellikler içerir. Osmanlılar, bir yandan kamu yapıları için pratik olgulara ve gündelik gereksinimlere değer verirken, diğer yandan bu yapılanların estetik çevre düzenlemeleri içinde olmasına ve çeşitli şekillerde zenginleştirilmelerine de önem veriyorlardı. Peki, Osmanlı'nın tarihe tanıklık etmiş çeşmeleri nelerdi?
İstanbul çeşmeleri, çeşitli koşullarla belirlenen, kamusal ve özel mimarî bağlamlar içinde yer alırlar. Bu durum, çeşmelerin kullanım amaçları açısından "özel çeşmeler" ve "kamusal çeşmeler" biçiminde temel bir ayrıma tabî tutulabileceğini gösterir. Özel çeşmelerin hepsi "iç mekân çeşmeleri" olarak karşımıza çıkarlar. Kamusal çeşmelerin çoğu mimarî bağlam anlamında; "dış mekân çeşmeleri"dir. Öte yandan dış mekân çeşmeleri kendi içinde çeşitli farklı tiplere ayrılabilirler. Hatta bir bahçe ya da avlu içinde kullanıma sunulmuş farklı biçimlerdeki daha mütevazî örnekleri de bulunur.
İç mekân çeşmelerinin günümüze çok sayıda örneği ulaşmıştır. Burada söz konusu olan, suların toplandığı maksemlerden, künklerle saray ve konaklara getirilen suların akıtıldığı, duvarda yer alan çeşme aynası, musluk ve yalaktan oluşan, genelde başka bir yapı ile bütünleşik düşünülen, nispeten küçük çeşmelerdir. Topkapı Sarayı'ndaki onlarca örnek göz önüne alındığında, dönemin bezeme anlayışına göre titizlikle işlenmiş olduklarını söylemek de mümkün.
Dış mekân çeşmelerinin büyük bir çoğunluğu da, başka bir yapı ile bütünleşik, onun bir parçası olarak tasarlanmış, klasik biçimlenişe uygun yani duvarda çeşme aynası, musluk ve yalaktan oluşur. Genellikle bu tür çeşmelere "duvar çeşmesi" ya da "cephe çeşmesi" adı verilir. Herhangi bir yapıdan bağımsız olan bu çeşmeler, İstanbul'un mimarî imgesinin en belirleyici olanları arasında kabul edilirler. En önemli örnekleri, "Meydan Çeşmesi" ve "İskelebaşı Çeşmesi "adını almalarının doğruluğunu gösterecek şekilde, bir meydanın ortasında ya da iskeleye bakan meydanda, çok cepheli olarak inşa edildiler ve doğrudan doğruya anıtsal bir yapı olarak tasarlandılar. Çok cepheli bu çeşmelerden önce; "Çatal Çeşme "denilen, iki ya da üç cepheli ve her cephesinde bir lülesi bulunan çeşmelerin Sultan II. Mehmed (Fatih) döneminden itibaren inşa edilmiş olduğu bilinir.
Diğer yapılardan bağımsız olmakla birlikte, sebille, namazgâhla, kapıyla, türbe-hazireyle ve sıbyan mektebiyle yani bir mimarî bütünün parçası olarak işlev gören çeşme örnekleri de mevcuttur. Sultan III. Ahmed'in Topkapı Sarayı'nın dış kapısı önünde inşa edilmiş olan III. Ahmed Çeşmesi, Azapkapı Meydan Çeşmesi, sebille birlikte olan çeşmelerin en önemli örnekleridir. Kadırga'daki H.1182/ M.1768 tarihli Esmâ Sultan Çeşmesi'nde ve Topçular'da bulunan H.1027/M.1617 tarihli Sadrazam Mehmed Paşa Çeşmesi'nde üst örtü namazgâh olarak kullanıldı. Eminönü'ndeki Rukiye Kadın Çeşmesi türbeyle birlikte tasarlanmıştır. Hekimoğlu Ali Paşa Camii'nde avlu kapı tasarımına çeşme de katılmıştır. Özellikle işlevlerin bir araya getirilmesine güzel bir örnek olarak, Vefa semtindeki Recai Efendi Sıbyan Mektebi'ni vermek mümkün. İki katlı olan yapının alt kat cephesinin hemen hemen tamamı, bir mimarî bütünün son derece uyumlu parçaları olarak görünen çeşme ve sebilden oluşur.
Çeşme mimarisinde yeni dönem, Aksaray Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi'nde (1881) başladı. Yıldız'daki II. Abdülhamid Meydan Çeşmesi, Pertevniyal Valide Sultan Çeşmesi'ndeki tasarımın bazı yönlerini devam ettiren bir örnekti. Osmanlı-Türk çeşme mimarisi, en son dönemini 20.yüzyılın başlarındaki I. Ulusal Mimarlık Akımı döneminde yaşayacak ve hemen hemen aynı yıllarda çeşme mimarisinin artık simgesel önemini kaybetmeye başladığını düşündüren arayışlar görülür. En bilinen örneği, 1910 yılında, daha önce Paris'te yapılmış olan demir dökme çeşmelerin, Osmanlı sanatına uygun örneklerinin yaptırılıp Galatasaray Lisesi Avlusu ve Ziverbey Yolu gibi İstanbul'un çeşitli yerlerine yerleştirilmesiydi.
İstanbul'da yüzyıllar boyunca çeşmeler ile birlikte halkın su ihtiyacını karşılayan, başka bir yapı daha vardır. Sebil ya da Sebilhâne... Sebillerin erken örneklerinin, Selçuklular döneminde kullanılmış olduğu bilinir. Bunlar, belirleyici nitelikleri olan bağımsız yapılar olmayıp, yalnızca musluklu bir tekne veya küpten ibarettir. İçlerinde iyi su bulunan bu su küpleri veya teknelerinin kirlenmelerinin ya da belki de kırılmalarının önüne geçmek için bir mekân içine alınmasıyla,"sebilhâne" denilen, sebil mimarisinin en erken örnekleri ortaya çıkmıştır. Halka içecek su dağıtmak için inşa edilmiş ve "kendine özgü bir kişiliği" olan bu yapıların İstanbul'daki en eski örneği, Şeyhülislâm Efdalzâde Seyyid Hamideddin Efendi'nin Fatih Nişanca'da yaptırmış olduğu sebildir. Klasik devir sebilleri, mimarî açıdan bu dönem çeşmeleri gibi mütevazı ve sadeydi. Sebillerin kapalı mekânının hazne duvarında bir çeşme, cephede ise su dağıtımı için, kemerle ya da kirişle oluşturulan, dökme tunç veya demirden şebekeli pencere açıklığı vardır. Sebillerin en ayırt edici özellikleri olan bu şebekeler, klasik dönem Osmanlı sanatına uygun olarak, geometrik veya rûmî motiflerinde.
Mimar Davud Ağa'nın yaptığı Çarşıkapı'daki Koca Sinan Paşa sebili, klasik yapıdaki sebillerin en önemli özelliklerini barındırır. Fakat yine çeşme mimarlığı gibi, sebil mimarlığının da sade yapısı 18. yüzyılda değişmeye başladı. Bunun sonucu olarak, banisinin statüsüne, işlevine ve konumuna göre değişiklikler göstermekle birlikte, Barok-Rokoko üslubu içinde gösterişli yapılar halini aldıkları görülür. Şehzadebaşı'ndaki Damad İbrahim Paşa külliyesinin köşesinde yer alan sebil, Lale Devri'nin sanat zevkini yansıttığı gibi, daha sonraki sebil mimarisine de örnek teşkil eder.