Arama
Uluğ Bey Rasathanesi hakkında bilinmesi gerekenler
İslam dünyasında kurulan ikinci büyük rasathane olan Uluğ Bey Rasathanesi, 15'inci asır mimarisinin ender örnekleri arasında yer alır. Dünya bilim tarihi mirasının özgün bir parçası olarak gösterilen bu rasathane, Meraga'dan sonra kurulan rasathanelerin en büyüğüdür. Sizler için, Timur'un torunu, alim ve devlet adamı Uluğ Bey'in ölüm yıl dönümünde, hükümdarlığı sırasında kurduğu Semerkant Rasathanesi hakkında bilinmesi gerekenleri derledik.
Uluğ Bey Rasathanesi, 1421 yılında Timur İmparatorluğu'nun 4. sultanı Uluğ Bey tarafından yaptırılan 3 katlı bir gözlemevidir. Rasathanede devrin ünlü astronomları Ali Kuşçu, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyaseddin Cemşid çağdaşları ile birlikte çalıştılar. Son kısımları 1449 yılında Uluğ Bey tarafından tamamlanan ve tarihe Ziyci Sultanı veya Zeyci Kürkanı olarak geçecek eseri bu rasathanede hazırladılar.
Bu eser kullandığı Zîc-i İlhânî'de gördüğü bazı ölçüm hatalarını ve eksiklikleri gidermiş hem İslâm dünyasında hem de Avrupa'da kaynak eser olarak kabul edilmiştir. Zic-i Uluğ Bey Batlemyus ve Nasirüddin Tusi'nin hazırladığı ziclerden sonra üçüncü büyük zic* olarak adlandırılmaktadır.
*Zic: Astronomi eserlerinde gözlem sonuçlarının bir çizelge biçiminde verildiği kitap.
Genç yaşına rağmen yaşadığı dönemde ilmi çalışmalara öncelik veren Uluğ Bey, 1417'de astronomi alanında çalışmaları genişletmek için Registan Meydanı'na, iki yanında iki minaresiyle dikdörtgen şeklinde medrese yaptırdı. Eğitim odaları ve öğrencilerin yatak odaları da bulunan ve Uluğ Bey'in, ölümüne kadar matematik ve astronomi derslerini verdiği bu medrese, 15'inci yüzyılda Asya kıtasının en iyi ve önemli üniversitelerinden biri olarak gösterildi. Medresenin eğitim ağırlığı, matematik ve gök bilim dalı idi.
Bugün Uluğ Bey Medresesi'nin bahçesinde, o dönem ders veren Ali Kuşçu, Bursalı Kadızade Rumi, Gıyasettin Cemsid, Muhammed Havafi ve Uluğ Bey'in simalarının yer aldığı heykeller bulunuyor.
Medresenin ardından 1428 yılında Semerkand'da bir tepenin üstüne 46 metre çapında, 30 metre yüksekliğinde yaptırılan gözlemevinde, ana salonun kubbesinde ay, güneş, diğer yıldızlar incelendi.
Zamanının tek örneği olan Uluğ Bey Rasathanesi, astronomi kataloğunda "Uluğ Bey'in Yıldız Çizelgesi" olarak bilinen ve kapsamlı yıldız cetveli olan "Uluğ Bey'in Yıldızlar Cetveli" önemli sayılıyor. Bu katalog, 17'nci yüzyıla kadar astronomi çalışmalarına kaynaklık etti.
Uluğ Bey'in o günlerde yaptığı doğru hesaplamalar, bugün bile bilim adamlarını şaşırtıyor.
Rasathanedeki gözlemlerde elde edilen veriler, Uluğ Bey'in oldukça doğru bir saptamayla bir yılın uzunluğunu 365 gün 5 saat 49 dakika 15 saniye olarak hesaplamasını sağladı. Uluğ Bey, güneş, ay ve gezegenlere ilişkin saptamalarıyla da ilim dünyasına katkıda bulundu.
Yıldızların ve ayın hareketlerini gösteren tablolar hazırlayan Uluğ Bey'in yaptığı zayiçe (yıldızların belli bir zamandaki yerlerini, durumlarını gösteren çizelge), kendisinden sonra gelenlerin başvurduğu ana kaynaklardan biri oldu. Zic-i Kuraganiy (Uluğ Bay Zayiçesi) adlı eseri, Batı dillerine çevrildi.
Uzun süren gözlem ve çalışma devresi itibariyle İslam aleminin en önemli rasathanesi durumunda olan Semerkant Rasathanesi astronomik gözlemler için inşa edilmiş özel binası, içindeki büyük boyutlu ölçüm araçları ve dikkatli bir şekilde düzenlenmiş ünlü zîciyle dünya astronomi tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Rasathanenin faaliyetleri ve gözlem araçları, başta İstanbul Rasathanesi olmak üzere gerek Doğu'da gerekse Batı'da açılan modern rasathaneleri doğrudan veya dolaylı biçimde etkilemiştir.