Dostluk-düşmanlık arasında bir paradoks: Hafıza

Duyularla elde edilen algıları saklayan ve hatırlanmalarını sağlayan zihin gücüne hafıza denir. 💠 İngiliz düşünür John Locke, belleğin oluşumuna dair zihin kuramını 'tabula rasa' adlı önermesi ile açıklar. Ona göre bireyler dünyaya geldiklerinde zihinleri boş bir levhadır. Doğuştan gelen hiçbir fikre sahip değildir. Zaman geçtikçe bu boş levha deneyimlerle dolar ve insan bütün bilgilerini deneyimler aracılığıyla elde etmiş olur. İskoç filozof David Hume ise 'demet kuramı' önermesi ile belleğin oluşumuna ışık tutmaya çalışır. Bu kurama göre insan tek bir varlık değil; birbiri üzerine yığılan düşünceler, algılar ve duyular demetinin oluşturduğu bir bütündür. 📌 Modern bilim, benlik ve hafızanın oluşumu konusunda demet kuramı tespitlerini desteklemektedir. Hafıza, yaşananları, öğrenilenleri ve bunların geçmişle ilişkisini bilinçli olarak zihinde saklama gücünü ifade eden bir tabirdir. Psikolojide hafıza, bir bilgiyi depolama, saklama ve sonrasında geri çağırma yeteneği olarak tanımlanır. 💠 Hafızanın sınıflandırılması ise süre, bilginin doğası ve geri çağrılması açısından üç farklı sınıflandırma safhasına sahiptir: 📌 Kodlama ve kaydetme: Alınan bilginin işlenmesi ve birleştirilmesi. 📌 Depolama: Kodlanan bilginin sürekli bir kaydının oluşturulması. 📌 Geri çağrılma veya hatırlama: Aktivite veya işlem sonucu oluşan ipucunun bilgiyi depodan geri çağırması veya hatırlatması. Hafızanın ikinci aşaması olan depolama konusu da duyusal, kısa süreli ve uzun süreli hafıza olarak üçe ayrılır. İslam düşüncesinde geçici idrakin olduğu, kısa süreli hafıza el-kuvvetü'z-zâkire; kalıcı ve sürekli hafızanın faaliyette olduğu hafızaya ise el-kuvvetü'l-hafızâ denilir. Nisyan, kelime anlamı olarak 'unutmak, ertelemek, bilerek veya bilmeden terk etmek' anlamlarına gelir. 💠 Dilimizde 'Hafıza-i beşer nisyan ile malüldür' yani 'insan hafızasının eksikliği unutkanlığıdır' cümlesi sık sık tekrarlanan veciz bir söz olarak karşımıza çıkar. Genel anlamda unutma olarak tanımlanabilecek nisyan, hafızada bulunan bilgilere erişilememesini ifade eder. Bunun nedeni daha önce öğrenilen bilgilerin artık zihinde kayıtlı olmayışı ya da kayıtlı olup da o anda herhangi bir çağrışım sağlanamamasıdır. 📌 Unutma, duyu belleğindeki sinirsel bir bozulmadan kaynaklanabileceği gibi kısa süreli hafızanın kapasite sınırı ya da uzun süreli belleğe erişimin engellenmesi gibi durumlardan da kaynaklanabilir. İlk iki durumda bilgi tamamen kaybedilirken, üçüncü durumda bilgiye erişim mekanizmalarındaki sorunların hatırlamayı engellediği varsayılır. 🔶🔸 Zihin sağlığını arttıran 12 ipucu Kur'an-ı Kerim ve hadis-i şeriflerde nisyan ile aynı kökten türeyen kelime ve fiiller sıkça rastlanılır. 💠 Ayetlerde Allah'ın unutmasının söz konusu olamayacağı belirtilirken; kullar hakkında ise nisyan hem terk etme hem de unutma anlamlarında zikredilir. Hafızada tutamamak ve unutmak manasındaki nisyan, dinen bir mazeret olarak kabul edilmektedir. Zihin ve fikir dünyasının inşasında hafıza başat kabul edilir ve o olmadan tahayyül, hüküm, dil ve şuurdan söz edilemez. Hatırlamak kadar unutmak da insani bir durum olarak değerlendirilir. Tefsir ve fıkıh alanında otorite kabul edilen İbn Abbas'a nisbet edilen bir rivayete göre 'insan' kelimesi', unutma anlamındaki 'nesy' kökünden türemiştir. 📌 Unutmak, acıların ve başa gelen kötülüklerin etkisinden kurtulmayı, gereksiz bilgilerin ayıklanmasını sağlama açısından Allah'ın bir rahmeti sayılmıştır. Günahlar, hafızaya işlenen ve terk edilmesi gereken kötü işleri unutup unutmamak konusunda İslam felsefesinde çeşitli tartışmalar bulunur. 💠 9. yüzyılda yaşayan filozof Cüneyd-i Bağdadi, sahih dindarlığın başlama noktası olarak tövbenin ne olduğunu 'tövbe insanın günahını unutmasıdır' şeklinde tanımlamıştır. Uç noktada bir tanım yapan Bağdadi'ye getirilen eleştirilerin büyük çoğunluğu, insanın günahlarını ve gafletini aklında tutması ve bu sayede tekrar aynı hataya düşmekten kendini koruması yönündedir. Zira Kur'an-ı Kerim'in önceki nesillerin hataları ve suçları hakkındaki anlatımlar da buna işaret etmektedir. Yine aynı yüzyılda yaşayan sufi ve müfessir Sehl et-Tüsterî ise tövbeyi 'günahı unutmamak' olarak tanımlamıştır. Bu iki ayrı uç tanımı bir arada aktaran önemli İslam tasavvuf ehli Kuşeyri, Kelabazi ve Hücvir, insanın ahlaki gelişiminin, unutmak ya da unutmamak önemli olmaksızın tövbe sayesinde başlayacağını savunmuşlardır. 📌 Yine insanın iyi fiilleri unutması da tartışma konusu olmuştur. Bireyin kendi iyi fiilleri ile övünmesi, beklenti içine girmesi, İslam'da yasaklanan bir davranış olan kibre yol açabilir. Ya da ahlaki açıdan birinin yaptığı iyiliği akılda tutmak, minnet altında kalarak güzel davranışta bulunmak 'iyiliğin karşılıksız oluşu' ve 'beklentisizlik' ilkesini yok edebilir. Hafızanın gücü, bilinçli olarak belleğimizde depoladığımız bilgi ve duyulardan ibaret değildir. 💠 Hafıza, bilinçaltı, bilinçöncesi, bilinçdışı gibi süreçlere de ev sahipliği yapar. Bilinç, insanda farkındalığın, duygunun, algının ve bilginin merkezi olarak kabul edilen yetidir. Bilinçaltı ise zihnin otomatik olarak gerçekleştirdiği, iç gözlem ve düşünce süreçlerinin, anıların, ilgi ve motivasyonların oluşturduğu bir bütündür. Bilinçdışı olgular, bastırılmış duygular, otomatik beceriler, kompleksler, gizli fobiler ve arzular gibi kişiye özgü pek çok özellik bilinçaltında kodlanır. 📌 BİLİNÇALTI İLE İLGİLENEN TEORİSYENLER 🔸 Bilinçaltı kavramı, ünlü nörolog ve psikanalist Sigmund Freud tarafından popüler hale getirilmiştir. 🔸 Onun ardından Carl G. Jung, Erich Fromm, Erik Erikson, Jacques Lacan ve hatta Maslow bile bilinçaltı kavramına kuramlarında yer vermişlerdir. 🔸 Ancak kavramı ortaya atarken Nietzsche ve Schopenhauer'den esinlenen Freud, bilim tarihinde, davranışlarımızın bizim irademizin dışında yönlendirildiğini ortaya koyan ilk kişidir. 🔶🔸 Bilinçaltının gizemleri ile ilgili bilgiler Bilinçaltı aslında bizi bir kumanda gibi kontrol eder. Ancak bizler bunu fark edemeyiz. Bilinçaltındaki gücü bilsek de kullanamayız. 💠 Bilinçaltı, bilinçöncesi ve bilinçdışı olarak iki alt parçadan meydana gelir: 🔶 Bilinçöncesi, daha ufak bir kısmını oluşturur, ulaşılabilirdir. Mezun olduğunuz ortaokulun adı neydi, gibi bir soruyla kolayca dışarı çıkarılabilir. 🔶 Ancak bilinçdışına isteyerek ulaşabilmemiz mümkün değildir. Haz, isteklerimiz, alışkanlıklarımız ve otomatik davranışlarımız, farkında olmadan yaptığımız iyi ya da kötü alışkanlıklarımız bilinçdışında bulunur. Bilinçaltı, değişmenizi sağlayacak potansiyeli içinde barındırır. Bir şey bilincinizde pozitif ise bilinçaltınızda negatiftir. Eğer bilincinizde tembellik varsa, bilinçdışınızda çalışkanlık vardır. Bu, herkesin içinde bir değişme potansiyeli olduğunu gösterir. 📌 Negatif bir durumun pozitife, pozitif bur durumun da negatife dönmesi mümkündür. Üstelik değişim gerçekleştikten sonra hala değişme potansiyelimizi sürdürürüz. 🔶🔸 Rüyalarımızda gördüklerimiz aslında geçmişin bir tekrarı ve bilinçdışımızın bir yansımasıdır. Doğrudan bilgi alamadığımız, bilinçdışında depolanan veriler, bize semboller yoluyla rüyalarımızda kendini anlatır, açıklar ve anlaşılmayı bekler. Bu nedenle herkesin rüya yorumu kendine özgüdür. Bilim dünyası, doğduktan sonraki ilk birkaç yılı hatırlamanın mümkün olmadığını, belleğin oluşması için gerekli oluşumların tamamlanmadığını belirtir. 💠 Oysa bebeklikten kalma anıları hatırladığını iddia eden pek çok insanla karşı karşıya kalırız. Bu durum belleğin oluşturduğu yanıltıcı sahte anılardan kaynaklanır. Daha ileri yaşlarda yaşanılan hatıralar, biriktirilen deneyimler, bir başkasının anlattığı bir anı ya da hayal dünyasında gerçekleşen bir olay, belleğimizde kimi zaman yaşamadığımız sahte anıların oluşmasına sebep olabilir. 📌 Kimliğimiz anılarımızın bir toplamıdır ancak anılarımız değişkendir. Zihin tarafından kimi zaman değiştirilebilir ve bazen tamamen kurmaca olabilir. Bu da benlik duygumuzu tanımlarken hafızamıza güvenemeyeceğimiz anlamına gelebilir. 🔊 Fikriyat'ın Podcast uygulamasına ulaşmak için tıklayın. Günlük yaşamımızda karşılaştığımız pek çok sorunun, aslında üstü örtülerek kurtulduğumuzu sandığımız travmalardan kaynaklandığı sıklıkla dile getiriliyor. 💠 Psikoloji denildiğinde belki de ilk akla gelenlerden biri 'çocukluğa inmek' tabiri. Bilincin çocukluk çağından itibaren gelişmesi, hafızanın güçlenmesi ve sahip olunan hatıralar arasındaki örüntülerin kuvvetlenmesi, o çağdan itibaren yaşanan anıların psikolojimizde oluşturduğu etkiyi gözler önüne seriyor. Bilim insanlarına göre çocuğun ortaya çıkan sosyal davranışı, mizacı ile çevre arasındaki etkileşimi yansıtır. Hafızaya işlenen bu bilgiler, anılar ve anılar içinde bireyin kendine edindiği yer, yaşam deneyimleri için bir temel oluşturur. Bireyin ilerleyen çağlarda benzer durumlarla karşılaştığında yaşadığı duygu durum ve verdiği tepkiler, aldığı kararlar ve kurduğu ilişkiler, çocukluk çağında meydana gelen olayların belirleyici olması ile doğrudan ilgilidir. 📌 NASIL BAŞA ÇIKACAĞIZ? Olumsuz durumlarla ilgili anıları silmek, unutmak, unutturmak ya da yaşanmamış gibi kabul etmek yaygın bir davranış olsa da bu durum yaşanan kötü anıların gerçekteki varlığını ve etkisini ortadan kaldırmaz. Aksine, yaşanan olumsuzlukların oluşturduğu duyguların dile getirilmesi, bu anıların etkilerini onarmak, işlemek ve yeniden düzenlemek yönünde atılacak en güçlü adımdır. Hafıza kaybı, genelde Alzheimer hastalığının önemli bir nedeni olsa da sadece bu hastalığı yaşayan kişilerin yaşadığı bir durum değildir. 💠 Çoğu yetişkinde zaman zaman hafıza kaybı olabilmekte ve sık olarak yaşanabilmektedir. Yeni tanışılan birinin ismi, koyduğunuz bir şeyi yerinde bulamamak gibi ufak tefek unutmalar normal karşılanır ve bu tür şeyler kısa sürede hatırlanabilir. Yoğun bir yaşam bunun en etkili sebeplerindendir. Ancak bu durumun sürekli hale gelmesi ve gün geçtikçe artması, hafıza kaybının göstergesidir. Hafıza kaybı geçici olabildiği gibi kalıcı da olabilir. Geri dönüşü olan hafıza kayıpları, geçirilen kazalarda meydana gelen kafa travmaları, kullanılan bazı ilaçların yan etkisi, ruh sağlığının bozulması, aşırı alkol tüketimi, B12 vitamini eksikliği, hipotiroid hastalığı ve beyin tümörlerinden kaynaklı olarak gelişebilir. 📌 Alzheimer, Frontotemporal demans, Vasküler demans ve Lewy demans hastalıklarının ise belli süreçleri ve ilerlemesi vardır. Her hafıza kaybı bu hastalıklar olmayabilir. Hafıza ile ilgili bellekteki verilerin kaybı kadar kaybolmaması da bazı sorunlara işaret eder. Hipertimezi olarak adlandırılan durum, son derece nadir görülen bir nöropsikolojik durumdur. 💠 Hipertimezinin temel özelliği, kişilerin otobiyografik bellek denilen, bireyin geçmişine yönelik olaylar ve deneyimleri, normal insanlardan çok daha fazla hatta hayatının çoğunluğunu kapsayacak derecede hatırlama durumudur. İki belirleyici özelliği şudur: 📌 Birey kendi kişisel geçmişi hakkında düşünmeye anormal miktarda zaman harcar. 📌 Birey kendi kişisel geçmişinden belirli olayları hatırlamak için olağanüstü bir kapasiteye sahiptir. Hipertimeziye sahip kişiler, kendilerine bir tarih verildiğinde o tarihin hangi güne denk geldiğini ve o tarihte kişisel bir bilgi olup olmadığını hatırlayabilirler. Yaşadıkları günlere dair detayları mükemmele yakın seviyedeki ayrıntılarla anımsarlar. Bu anımsama tereddüt ya da bilinçli bir çaba olmadan gerçekleşir. 🔶🔸 Unutamama hastalığı: Hipertimezi Yaşadığımız çağ, bilgi ya da enformasyon çağı olarak adlandırılıyor. Gün içinde sınırsız enformasyona maruz kalıyor; bunların yalnızca küçük bir kısmını hafızamızda tutabiliyoruz. 💠 Üstelik hafızamızda bilgileri depolamaya lüzum görmüyoruz; çünkü internetten yapacağımız küçük bir araştırma aradığımız bilgiyi anında önümüze serebiliyor ya da akıllı telefonlara pek çok veriyi kaydedebiliyor istediğimiz zaman dönüp bu bilgiyi tekrar edebiliyoruz. Geçmişte pek çok telefon numarasını ezbere bilirken şimdi en yakınlarımızın numarasını bile telefon yardımı olmadan hatırlayamayışımız bunun en basit göstergelerinden. 📌 Yapılan bilimsel araştırmalar da akıllı telefon ve bilgisayar teknolojilerinin hafızayı zayıflattığı, bireyleri tembelleştirdiği, yaratıcı düşünme ve yeni fikirler üretmeyi zayıflattığı yönünde bulgular ortaya koyuyor. Bugün herhangi bir konuda okumamız gereken pek çok kitap, makale, yayın var ve bunları hafızamızda yer etmesi için tekrar tekrar okumamız mümkün değil. 💠 Peki, bilginin bu kadar çok çoğaltılıp paylaşılmadığı dönemde ünlü âlimlerin durumu nasıldı? 📌 Kültür ve medeniyet tarihimizde öyle isimler vardı ki yaşadıkları dönemde 'ayaklı kütüphane' olarak adlandırılmışlardı. Medeniyet tarihimizde ünlü âlimler, öğrendikleri her bilgiyi hafızalarına kaydeder; kitaba bakarak cevap vermeyi 'koluna kabak bağlayarak yüzmeye' benzetirlerdi. Bu nedenle okuduklarını hıfzederek belleklerinde taşırlardı. Genellikle tıp bilimi ile ilgili çalışmalarla ön plana çıksa da İbn-i Sina, disiplinlerarası çalışmalara imza atan, hem İslam dünyasında hem de Batı'da bilimsel çalışmalarıyla otorite kabul edilen bir âlim. 💠 10. yüzyılda yaşayan İbn-i Sina'nın kuvvetli bir hafızaya sahip olduğu iki olay üzerinden anlatılır. 📌 Bunların ilki, Samani hükümdarı Nuh bin Mansur'u tedavi etmesi için saraya davet edilen İbn-i Sina'nın buradaki kütüphaneden kitap alması mümkün olmayınca tıp alanındaki eserleri satır satır ezberlemesidir. İkinci olay ise kaçak olarak yaşadığı bir dönemde Isfahan'a yolu düşen İbn-i Sina'dan dönemin âlimleri Kanun adlı eserini istemişler; yanında kitabı taşımayan İbn-i Sina, isterlerse ezbere yazdırabileceğini söylemiştir. Bu kitap daha sonra Horasan'daki bir nüsha ile karşılaştırılmış ve iki metnin arasında satır farkı bile olmadığı görülmüştür. 🔶🔸 İbn-i Sina Batı tıbbını nasıl etkiledi? 11. yüzyılda yaşayan Büyük Selçuklu Devleti devrinin İslam âlimi, mutasavvıfı ve müderrisi Gazali, ilminin seviyesi kadar hafızası ile de ün yapmış bir isimdir. 💠 Gazali, çalışmaları sırasında tuttuğu her notu hafızasına kaydederdi. Bu prensibi geliştirme sebebi, ilim için yollara düşen Gazali'nin gençlik yıllarında karşılaştığı bir olaydır. Gazali, İran sınırları içinde yer alan Cürcan şehrinden dönüşü sırasında eşkıyalar tarafından gasp edilmiş; 5 yıl boyunca tuttuğu bütün notların elinden gitmesi ile emeklerinin zayi olacağını düşünmüş ve eşkıya reisine onların kendisine ilim kattığını, eşkıyaların işine yaramayacağını söyleyerek almaması yönünde ricada bulunmuştur. 📌 Eşkıya reisi ise Gazali'ye 'Sen nasıl ilim sahibisin ki, elinden defterlerin alındığı zaman sende ilim namına bir şey kalmıyor' demiştir. Bu sözden etkilenen Gazali, bu olayı ibret olarak değerlendirerek öğrendiği her şeyi hafızasına kaydetmeye başlamıştır. İbnülemin Mahmut Kemal, Osmanlı Devleti'ne 33 yıl boyunca çeşitli görevlerde hizmet etti. Kuvvetli bir inanca, güçlü bir hafızaya ve geniş bir tarih bilgisine sahipti. 💠 Osmanlı'nın son dönemlerinin en büyük hafızalarından biri olarak görülen İbnülemin Mahmut Kemal, 'kafasının içi, kütüphanesinden daha zengin olan adam' şeklinde tanımlanırdı. Gördüğü, okuduğu, dinlediği hiçbir şeyi unutmamasıyla bilinirdi. 📌 Genellikle kendisinin konuştuğu uzun soluklu ve tarihin derinliklerine inen sohbetlerinden dolayı evi, 'İbnülemin Akademisi' olarak da anılırdı. Evi, Mükrimin Halil Yinanç, Kazım İsmail Gürkan, Ahmet Hamdi Tanpınar, Süheyl Ünver gibi önemli isimlerin yanı sıra dönemin şairleri, sanatçıları, yazarlar ve musikişinaslarının uğrak mekânlarından biriydi. 🔶🔸 İbnülemin Mahmud Kemal kimdir? #Hafıza, kimi zaman iyi bir dost kimi zamansa en azılı düşmanımızdır. Peki, yaşadığımız kötü olayları unutmak mı daha iyidir, unutmamak mı? Bize ait olmayan bir anıyı belleğimiz nasıl oluşturur? https://t.co/zzJqGFAzZ8— Fikriyat (@fikriyatcom) February 23, 2021

Dostluk-düşmanlık arasında bir paradoks: Hafıza

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

"Uluslararası Ankara Caz Festivali" Kerem Görsev Trio konseri ile başladı

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Türk lehçelerinde öğretmen kelimesi

Cengiz Aytmatov'un kaleminden "İlk Öğretmenim"

Arama

Dostluk-düşmanlık arasında bir paradoks: Hafıza