Arama
İslam felsefesinden moderniteye: Zaman
Zaman kavramı, tarih boyunca hem bilim dünyasında hem de felsefi tartışmalarda sıklıkla tartışılan; onu tam olarak yansıtan bir tanıma sahip olmayan olgudur. Yaşamımızda sahip olduğumuz en değerli kaynaklardan biri olan zaman; saklanamaz, biriktirilemez, alınıp satılamaz, geriye ya da ileriye sarılamaz. Peki, zaman nedir? İslam'da zaman nasıl ele alınmıştır? Kur'an-ı Kerim'de "asra yemin" eden ayetlerin anlamı nedir? Kullandığımız saat düzeni, neye işaret eder? Zamanı yönetmek mümkün mü?
Kur'an-ı Kerim'in 103. suresi olan Asr suresi, İslam âlimlerin ve müfessirlerin zaman ile ilgili üzerinde durdukları bir suredir.
💠
🔹 "Asra yemin olsun ki…" şeklinde başlayan surede zikredilen "asr" kelimesini müfessirler, ikindi vakti, ikindi namazı, mutlak zaman, Hz. Muhammed'in asrı, Asr-ı saâdet, Asr-ı nübüvvet ve âhir zaman olarak tefsir etmişlerdir.
📌 Asr suresinin meali:
"Asra yemin olsun ki insan gerçekten ziyandadır. Ancak iman edip iyi dünya ve âhiret için yararı işler yapanlar, birbirlerine hakkı tavsiye edenler ve sabrı tavsiye edenler başkadır."
(x) 📌 Asr suresini dinlemek için tıklayın.
🔹 Asra yapılan yeminle insan hayatında zamanın önemi ve değeri arasındaki ilişki vurgulanmış; muhtevası bakımından İslam âlimlerince önemli görülen bir sure olmuştur.
🔹 İmam Şâfiî'nin bu sure hakkında "Şayet Kur'an'da başka bir şey nazil olmasaydı şu pek kısa sure bile insanlara yeterdi. Bu sure, Kur'an'ın bütün ilimlerini kucaklıyor" dediği nakledilir.
💠
10. yüzyılda yaşayan muhaddis Beyhakî, ashaptan iki kişinin karşılaştıkları zaman birinin diğerine Asr suresini okumadan ve ardından selam vermeden ayrılmadıklarını rivayet etmiştir.
🔹 Bu sureyi okumanın faziletleri, Sa'lebî ve Vâhidî gibi bazı müfessirlerce Übey bin Kâ'b'dan nakledilen "Allah Asr suresini okuyanın günahlarını affeder ve o kimse hakkı ve sabrı tavsiye edenlerden olur" mealindeki hadis ile vurgulanmıştır.
Müslümanların ibadeti için en önemli unsurlardan biri olan zamanın hesaplanması, âlimlerin en büyük önceliklerindendi.
💠
🔹 Bu konuda en önemli etken, astronomik keşiflerin yapılması ve gök cisimlerinin hareketiydi. Namaz vakitleri sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı olmak üzere Güneş'in gökteki konumuna göre belirleniyordu.
🔹 Dünyanın her yerinden kıbleyi bulabilmek, gök cisimlerinin konumunu bilmek ile mümkündü. Öte yandan Kur'an-ı Kerim'de göklerle ilgili ayetlerin anlamını araştırmak da astronomi biliminin gelişmesini sağlayan bir diğer unsurdu.
📌 Son olarak ise Ay'ın hareketlerine bağlı olan hicri takvimin takip edilebilmesi için gökyüzünün izlenmesi gerekiyordu. Hicri takvime göre, Ay'ın evreleri ve konumu, aylar konusunda belirleyici oluyor; hilalin görünmesiyle birlikte yeni ay başlıyordu.
Ömrünü ilme adayan, birden çok bilim dalında ihtisaslaşan Müslüman âlimler, yepyeni keşiflerde bulunarak, hayatımızı kolaylaştıran pek çok aletin temellerini attılar.
💠
Zaman hesaplamaları ve saatler de onlardan biriydi. Bu dönemde geliştirilen saatler, bugün kullandığımız pek çok buluşun da zeminini hazırladı.
🔹 8. yüzyılda Halife el Velid bin Abdülmelik döneminde Şam Ümeyye Camisi'nde bir güneş saati imal edilmişti.
🔹 Namaz vakitlerini belirlemek için 9. yüzyılda yaşayan ünlü astronom el Harizmi, bir pergel icat etmişti.
🔹 1000'li yıllarda Mısır'da yaşayan astronom Ali bin Abdarrahman bin Ahmed ibn Yunis, günü 12 saate böldüğü avize şeklinde bir saat düzeneği tasarlamıştı.
🔹 1000'li yıllarda bilim tarihçisi İbn Nedîm, bir risalede 12 saate bölünen su saatinin varlığından söz etmiş; bu saate Arşimet'in adının verildiğini söylemişti.
🔹 Saatler konusunda en ilginç tasarıma sahip özellikteki buluşlara 12. yüzyılda yaşayan el Cezeri imza atmıştı. Yaptığı otomatlarla adından söz ettiren Cezeri, filli su saati yapmış; yarım saat ve 1 saatlik süreçleri kurduğu sisteme entegre etmişti.
🔹 13. yüzyılın sonunda yaşayan Yemen'deki Resuliler Hanedanı sultanı el Melik el Eşref Ömer bin Yusuf, bir güneş saati yapmayı başarmıştı.
🔹 13. yüzyılda geliştirilen astronomi âlimi Merrâkuşi tarafından geliştirilen silindir şeklindeki güneş saati, taşınabilir özellikteydi.
(x) 📌 İslam uygarlığında Müslüman âlimlerin icat ettiği saatler
19. yüzyıla kadar her ülke, zaman kavramını güneşe göre kendisi belirliyordu.
💠
🔹 Sanayi Devrimi sonrası, ticari faaliyetlerin artması, demiryolları ve iletişim ağlarının gelişmesiyle küresel zaman ve saat kavramına ihtiyaç duyuldu.
🔹 1880'li yıllarda 25 ülkeden 41 delege, ABD'nin Washington kentinde bir araya geldiler ve düzenledikleri konferans ile dünyanın saat dilimlerini belirleyecek bir karar aldılar. Yapılan oylama sonucu 22 oyla İngiltere'deki Greenwich kenti, "0 meridyeni" olarak belirlendi.
🔹 Bunun nedeni ise emperyal bir güç olarak İngiltere'nin deniz ötesi faaliyetleri, dünya deniz ticaretini yürüten denizcilerin yüzde 70'inden fazlasının oylamadan önce de Greenwich zaman dilimini kullanıyor olmasıydı.
🔹 Böylece dünyada ekonomik sistemin yapısını oluşturan İngiltere, ülkeleri belirli saat dilimlerine uyduran küresel ortak saat uygulamasını başlattı.
(x) 📌 Osmanlı'nın zamana yenilen zaman odacıkları: Muvakkithâneler
Ortak dünya saatinin belirlendiği konferansa, Osmanlılar da katılmışlardı.
💠
🔹 Bilimsel çalışmalarla sınırlı kalmak şartıyla bu sistemi kabul eden Osmanlı Devleti, yeni sistemin etkilerini ilk zamanlarda fark edemediler.
🔹 Ancak 1900'lü yılların başlamasıyla birlikte bu sistem dünyayı ve dünyanın zaman algısını baştan aşağı değiştirdi.
🔹 Cumhuriyet'in kurulmasının ardından Türkiye'nin bu yeni sistemi kabul etmesiyle 1926'da günün son saatini akşam ezanının da vakti olan güneşin batış vakti kabul eden eski saat anlayışı, tarihe karıştı. Hicri ve rumi takvimin yerini miladi takvim aldı.
🔹 Bu geçiş, yalnızca günlük saatin belirlenmesi ile sınırlı kalmadı; aynı zamanda insanların düzeninde önemli etkiler oluşturdu.
🔹 Toplumun güneşe yönelik yaşamı ve ezanın önemli bir zaman unsuru olarak görüldüğü ortamdan ekonomi eksenli bir saat anlayışına doğru yönelme başladı.
📌 OKUMA ÖNERİSİ
Ahmet Hamdi Tanpınar romanlarının gizli kahramanı: Zaman
🔶 Edebiyatımızın usta kalemi Ahmet Hamdi Tanpınar, zaman denilince belki de akla ilk gelen yazardır. Ünlü edebiyatçının "Ne içindeyim zamanın/ Ne de büsbütün dışında" dizeleri, zihnimizin kuytularına adeta bir mıh gibi kazınmıştır. Bu dizeler Tanpınar'ın bütün bir sanat ve edebiyat felsefesinin temellerini oluşturur.
🔶 Romanlarında da şiirinde ifade ettiği gibi "parçalanmaz bir akışın" yani zamanın izini süren Tanpınar… Zaman kavramı hakkında en çok düşünen yazarların başında gelir. Hatta öyle ki zaman Tanpınar'ın romanlarındaki gizli bir kahraman gibidir.