Arama
Müslüman alimlerin çalışmalarında psikolojik boyutlarıyla "irade"
Pek çoğumuz, yapmamız gereken bir dizi işi nihayete erdirme konusunda oldukça zorlanıyoruz. Özellikle planlamanın olmaması, zamanın verimli kullanılamaması gibi sebepler, bu durumu daha da başa çıkılmaz hale getiriyor. Yaşamımız boyunca pek çok şey bize öğretilse de davranışlarımızı nasıl yönlendireceğimiz konusunda herhangi bir eğitim almıyoruz. İrade, tam da bu noktada devreye giriyor. Müslüman âlimlerin irade ile ilgili çalışmaları, çağdaş psikolojinin de ulaştığı en son boyutu ifade ediyor. Peki, Gazzali, Farabi ve İbn-i Sina irade hakkında ne söylüyor?
Ayetlerin önemli bir kısmında ilâhî iradenin mutlak, özgür ve önüne geçilemez olduğu, dolayısıyla kulun iradesini sınırladığı*; hayır veya şer olarak olup biten her şeyin Allah'ın iradesi istikametinde gerçekleştiği**; fakat O'nun iradesinin mutlaka amaçlı, anlamlı, hikmetli ve âdil olduğu, kulları için asla zulmü, kötülüğü ve meşakkati murat etmediği*** bildirilir.
* : Bakara 253; Rad 11; Ahzâb 17
** : Enâm 125; İsrâ 16; Cin 10
** : Bakara 26, 185; Âl-i İmrân 108; Mü'min 31
Ahlâkî muhtevalı ayetlerde insanın iradesinde serbest olduğu belirtilmekte*, bundan dolayı onun iyi şeyleri istemesinden de kötü şeyleri istemesinden de** söz edilmektedir.
Ancak, insan iradesinin Allah'ın sonsuz derecede özgür iradesi tarafından sınırlandırıldığı ve insanın Allah izin verdiği ölçüde özgür olduğu bildirilmektedir. İnsan bütün eylemlerinde iradesini "Allah'ı isteme" veya "Allah'ın rızasını isteme" şeklinde tayin etmelidir.
* : Âl-i İmrân 145; İsrâ 18-19; Ahzâb 28-29
** : Enfâl 62, 71; Yûsuf 25; Hac 25
*** : Rûm 38-39; Ahzâb 29; İnsân 9
İshak bin Huneyn tarafından Süryanicesinden Kitâbü'n-Nefs başlığıyla çevrilen De Anima adlı eserin ortaya koyduğu nefsin güçleriyle ilgili teori, Müslüman âlimleri etkileyen bir çalışmadır.
İnsan nefsinde bunun karşılıkları bilici ve yapıcı güçlerdir. Nefsin hareket ettirici gücü arzudur, bunun şehvâniyye ve gadâbiyye şeklinde iki kolu vardır. Arzu insanı harekete geçiren dinamik ruhî eğilim olup istek, öfke ve iradeyi içine alır. Şevk ve irade birer arzu türünden ibarettir.
Buna göre irade akla bağlı olan fikrî bir arzudur; şevk ve şehvet ise duyum ve tahayyülden ileri gelir. Böylece Aristo'ya göre irade sonuçta aklın uygun gördüğü hedefleri istemekten ibarettir.
Farabi'ye göre nefsin arzu gücü bir şeye istek duymayı veya ondan kaçınmayı sağlar. İrade bu arzu gücünden meydana gelir. Çünkü irade duyum, tahayyül ve düşünme gibi çeşitli idrak yollarıyla idrak edilen şeyleri arzu etme veya onlardan vazgeçmedir.
İrade idrak ve arzu gücünün birleşiminden meydana gelir, yani irade kişiliğin bütün bir sentezi olarak ortaya çıkar. Bu anlayış iradenin çeşitli derecelerinin varlığını kabul etmeyi gerektirir.