Yeni takvim ve saat Müslüman halkı nasıl etkiledi?

Noel'i yaz aylarında düşünebilir misiniz? Hiç güneşli bir havada uçan Noel Baba gördünüz mü? Miladi takvime göre zaten bu mümkün değil. Oysa bizim hatıralarımızda çeşitli mevsimlerde yaşanmış Ramazanlar ve bayramlar süsler. Birçoğumuzun çocukluğu kış aylarının Ramazan ayazında, gençliği de Ramazan kuraklığında geçmiştir. Yahya Kemal, İstanbul'un fethinden söz ettiği bir yazısında 'Takvimlerin de dini, imanı, vicdanı var.' der. Ona göre mesela 'Sene 857' deyince İslâm'ın İstanbul'a girişi hissedilir; bu tarihte anlı şanlı bir tınnet vardır. 'Bir can çekişme, bir ufunet, bir günlük kokusu'nun hissedildiği 1453 rakamı telaffuz edilince de, tam aksine Bizans'ın düşüşü idrak edilir. 'Bu rakamların biri Müslüman[dır], biri değil!' Takvim ve saat sistemindeki değişiklik, dünyaya bakışımızda, hayat tarzımızda ve zaman idrakimizde köklü bir değişikliği, daha doğrusu değişiklik arzu ve iradesini temsil ediyordu. Hicrî takvim ay yılı esasına dayandığı için 'sene-i devriye'ler hep başka günlerde ve mevsimlerde idrak edilir. Hiç şüphesiz, Hicrî takvim kusurlu bir takvimdi, fakat sene-i devriyeleri başka başka mevsimlerde yaşamak hayatımıza ayrı bir renk ve zenginlik kazandırırdı. Ahmet Hâşim'e göre, yabancı saatin hayatımıza girişi 'istilaların en gizlisi ve en tesirlisi'ydi. Saatle zamanı ölçen âleti değil, zamanın kendisini, başka bir deyişle, zamanı idrak şeklimizi kasteden bu büyük şair, eskiden kendi hayat tarzımıza göre 'saat'lere ve 'gün'lere sahip olduğumuzu söylediği 'Müslüman Saati' başlıklı güzel yazısında şöyle diyordu: 'Müslüman gününün başlangıcını şafağın parıltıları ve sonunu akşamın ziyaları tayin ederdi. Madenden sağlam kapaklar altında mahfuz tutulan eski masum saatlerin yelkovanları yorgun böcek ayakları tarzında, güneşin sema üzerindeki seyriyle az çok münase betdâr bir hesaba tebaan, minenin rakamları üzerinde yürür ve sahiplerini, zamandan takribî bir sıhhatle haberdar ederlerdi. Ecnebi saati ibtilâsından evvel bu iklimde (...) bir gece yarısından diğer bir gece yarısına kadar uza nan yirmi dört saatlik 'gün' tanınmazdı. Ziyada başlayıp ziyada biten, on iki saatlik, kısa, hafif, yaşanması kolay bir günümüz vardı.' Modern saatin kabulü ve ezanî saatin camilere, türbelere ve muvakkithanelere terk edilmesi, Hâşim'e göre, hayata bakış tarzımızı derin bir biçimde değiştirdi. Eski saatler babalarımızın öldüğü, annelerimizin evlendiği, bizim doğduğumuz, kervanların hareket ettiği ve orduların düşman şehirlerine girdiği, hayatı etrafımızda serbest bırakan geniş, kayıtsız ve dost saatlerdi. Modern saat hayatımızı bozup onu başka bir prensibe göre yeniden düzenledi. Yeni 'ölçü' bir deprem gibi, zaman manzaralarını etrafımızda altüst ederek eski 'gün'ün bütün setlerini yıkmış, geceyi gündüze katarak saadeti az, meşakkati çok, uzun, bulanık renkte bir yeni 'gün' yaratmıştı. Bu, Müslüman'ın eski mesut günü değil, sarhoşları, evsizleri, hırsızları, katilleri ve yeraltında mümkün olduğu kadar fazla çalıştırılacak sayısız köleleri bulunan sanayi medeniyetinin acı ve bitmek bilmeyen günüydü. Yeni gün, Hâşim'e göre, ezanî saatle on ikide başlayan Müslüman akşamının hüzünlü ve şaşaalı dakikasını dağıtmakla kalmadı, bizi fecir âleminden de kopardı. Avrupa ülkelerinde yalnız kırdan şehre sebze ve meyve getirenlerin ahmak ve muzdariplerin şişkin kapaklar arasından bakan kızarmış gözlerinin tanıdığı fecir, bu zavallılar için boyunlarına yeniden geçirilecek olan hayat ipinin kanlı ilmeğini aydınlatır. Müslüman içinse ibadetle başlayan yeni ve güzel bir günün, neşenin ve ümidin başlangıcıdır. Bunları anlattıktan sonra 'Müslüman yüzü, kuş sesleri ve çiçek kokuları gibi fecrin en güzel tecellilerindendir.' diyen Hâşim, 'Kubbe ve minareleri o alaca saatte görmemiş olan gözler, taşa en ilâhî mânâyı veren o muhayyirülukûl mimariyi anlamış değillerdir. Esmer camiler, fecirden itibaren semavî bir altın ve semavî bir çini ile kaplanır ve İslâm ustalarının nâtamam eserleri o saatte tamamlanır.' diyor ve şöyle devam ediyor: 'Birçoklarımız için fecir, artık gecedir ve birçoklarımızı güneş, yeni ve acayip bir uykunun ateşlerinden, eller kilitli, ağız çarpılmış, bacaklar bozuk çarşaflara dolaşmış, kıvranırken buluyor. Artık geç uyanıyoruz. Çünkü hayatımıza sokulan yeni ve fena günün eşiğinde çömelmiş, kin, arzu, hırs ve haset sürülerinin bizi ateş saçan gözlerle beklediğini biliyoruz. Artık fecri yalnız kümeslerimizdeki dargın ve mağrur horozlara bıraktık. Şimdi Müslüman evindeki saat, başka bir âlemin vakitlerini gösterir gibi, bizim için gece olan saatleri gündüz ve gündüz olan saatleri gece renginde gösteriyor.' Ahmet Hâşim'in yakın dostlarından Falih Rıfkı Atay, 1918 yılında yayımlanan 'Eski Saat' başlıklı yazısında, bir sabah gazete okurken gözüne artık alafranga saat kullanılacağına dair bir haber iliştiğini, her yenilik gibi bu değişikliğin de kendisini çok sevindirdiğini, arkadaşlarıyla birlikte eski-yeni saat hesapları yaparak gittiği mektepte kapıcı Âdem Ağa'ya azizlik etmek amacıyla saati sorduklarını, şal kuşağından çıkarıp kapağını ağır ağır açtığı piryol saatine bakan ihtiyar kapıcıdan 'Üçe on var!' cevabını alınca kahkahalarını zor tuttuklarını, 'Nasıl üçe on var? Ayol sen gazete okumaz mısın? Saat dokuz... Eski saat kalktı!' diyerek hep birden boşandıklarını ve bunun ne anlama geldiğini açıklamaya çalıştıklarını anlatır. Teneffüslerde fırsat buldukça Âdem Ağa'nın gizlice saat ayarını değiştirip değiştirmediğini kontrol eden Falih Rıfkı'nın anlattığına göre, mektep müdürü o gün gelmiş, sınıftaki saati, hâlâ eski yollarında giden akreple yelkovanını kendi saatine göre düzelterek yeni baştan kurmuştur. Bu köhne saat Meşrutiyet ayarından sonra sanki artık daha genç seslerle çalışmaktadır. Mektepten çıkarken saatini alafrangaya henüz ayarlamamış olan Âdem Ağa'yla alay ettikten sonra eve giden Falih Rıfkı, büyükannesinin konsol üzerindeki sarı maden saatini de ayarlamaya kalkışınca, zavallı kadın, 'Aman oğlum, benimkini bırak sonra namaz vaktimi bulamam!' diye telaşlanacaktır. Falih Rıfkı, büyükannesi öldükten sonra, yıllarca akrep ve yelkovanını çevirmekten kendini zor alıkoyduğu bu saate dokunmaya kıyamaz. 'Tıknefes bir göğüs gibi soluyan' ihtiyar saat eski ayarında işleyerek Ahmet Hâşim'in 'Müslüman Saati' dediği zamanı saymaya devam eder. Eski saatlerin evlerin hayatına nasıl karıştığını 'Dursalar, odanın kalbi durmuş gibi olurdu.' diye tarif eden Falih Rıfkı'nın yazısı şu cümleye noktalanır: 'Ve geçmiş günlerin iç âleminde eski saat işliyor; günün erken veya geç zamanlarını tam vaktinde haber veriyor!' Abdülhak Şinasi Hisar da Falih Rıfkı gibi Ahmet Hâşim'in yakın dostlarındandır. Boğaziçi Yalılarında çetrefil Türkçesiyle eski evlerde yaşayan insanların gece ve gündüz saatleriyle çok meşgul oldukları için gayret, ibadet ve lezzet zamanlarını gösteren bu âletleri pek sevdiklerini, her akşam anahtarla kurulan eski ezanî saatlerin güneş sulardan çekilirken on ikiye alındığını, şahsî saatler kadar müşterek saatlerin de büyük önem taşıdığını anlatır. Birçok evin sofasında, Londra'nın herhangi bir saat fabrikasının ismini taşıyan, fakat rakamları alaturka olarak imal edilmiş, bazıları duvarlarda asılı duran ve saat başlarında çalan müşterek saatler varmış. Bazıları kuş sesleri çıkarır, bazıları şarkı söylermiş: 'Üsküdar'a gider iken aldı da bir yağmur.' Pirinç rakkaslarıyla günleri ve geceleri kahve değirmeni gibi öğüten saatler, içinde yaşadıkları evlerin ruh hâlini de yansıtırmış. Ev halkının mutlu zamanlarında neşeli, üzüntülü zamanlarında kederli sesler çıkaran bu saatleri yıllar sonra tekrar dinlerken 'geçmiş şâd ve nâşad zamanlar'ın içine daldıklarını söyleyen Abdülhak Şinasi, Müslüman evlerindeki saatlerin önemine 'Saat Meraklısı Tahsin Efendi' başlıklı yazısının hemen başında da değinir. 'Başıboş bırakılmadan, güneşin batmasıyla, her gün on ikiye ayar edilmesi ezanî saate bir hususiyet verir. Dinî dakikaların tespitinde saniyelerin değeri vardır. Tam namaz vakitlerinde ezanlar okunur. Tam iftar ve sahur vakitlerinde toplar atılır. Eski Müslüman evlerinde bütün bu vakitleri bildiren saatlerin dinî bir ehemmiyeti vardı. Bunun içindir ki camilerin yanlarında mutlaka birer muvakkithane ve buralarda saatleri ayar eden bir memur bulunurdu. Bütün bu işlere o kadar kıymet verilen bu zamanlarda bu adamın herkesi alâkadar eden zamanın memuru bulunduğunu düşünerek cemiyet içindeki mevkiini küçümsememekte hakkı olacaktı.' Rumelihisarı'nda, Bey Camii'nin yanındaki muvakkithanede görevli olan saat meraklısı Tahsin Efendi, elinden her iş geldiği için konu komşunun yardımına koşan, özellikle bozulan saatlerin hazır elleri dokunur dokunmaz mucizevî bir şekilde işlemeye başladığı yaşlı bir adamdır. Pahalı ve nadir saatlerin başkenti olarak gördüğü İstanbul'a ara sıra değerli saatleri görmek için gider, müşterilerinin kendisine tamir için getirdikleri hâlis altından imal edilmiş, Avrupa'nın ünlü fabrikalarının markalarını taşıyan saatleri gördükçe böyle bir saate sahip olmayı hayal edermiş. Saatlere öylesine tutkunmuş ki bütün vaktini, sıhhatini ve parasını onlara harcamış. Başkalarının yüzüne bile bakmayacakları, artık tamir edilemeyeceğine kanaat getirdikleri için sahiplerince elden çıkarılan, bir daha çalışmamak üzere durmuş eski saatleri toplar, biriktirirmiş. Fakir evi zamanla yeni ve eski, değerli ve değersiz, her biri farklı bir şekil ve heybette, bazıları çok tuhaf saatlerle dolup taşmış. Aşı boyalı ve kurt yenikli ahşap mahfazaları içinde, üzerlerinde eski harflerle London yazsa da çehreleri Müslüman'a benzeyen yer saatlerinden duvarlarda alafranga bir eda ile işleyip duran kısa rakkaslı ve guguklu saatlere kadar her türlü çalar saat... Bütün kazancını yatırdığı bu saatlerin ileride çok para getireceğine ve yaşlılık günlerinde rahat edeceğine kendini inandıran Tahsin Efendi'nin en büyük derdi, uğraşa didine tamir ettiği saatlerin ayarlarını bir türlü tutturamamasıymış. Hiçbiri vaktinde çalmayan ve her biri başka bir zamanı gösteren bu saatleri tamir ve ayar etmekle ömür tüketirmiş. Gururuna dokunan bu başarısızlığı uzun süre gizlemiş ama nereye kadar? Saatler onun için makine değil, âdeta birer canlı varlıkmış. Olmayan kadınları, kızları, oğulları gibi sevdiği saatlerinin hâlsizlikleri, yorgun, nezleli ve bronşitli sesleri yüzünden üzülüyor, onları tedavi edemediği için çaresiz kalmış bir babanın azabını yaşıyormuş. Sonunda saatlerin hasta seslerini ve ayarsızlıklarını zamanın bozukluğuna, fena gidişata bağlayan Tahsin Efendi'nin en büyük arzusu, 'dünya kargaşa lığının bir remzi gibi duyduğu bu felâket'in sona ermesi ve bütün saatlerin 'mübarek bir dakika içinde birleşerek saat başlarını hep birden, hep beraber çaldıklarını duymakmış!' Bu mucizenin gerçekleştiğini göremeden hayata veda eden Tahsin Efendi'nin saatlerden ibaret olan terekesi hiç para etmemiş. Fakat mahalleli onu öteki dünyaya böyle meyus göndermek istemediği için anlamlı bir efsane üretmekte gecikmemiş. Abdülhak Şinasi, bu efsaneyi, 'müşterek muhayyile'nin ona 'bir hüsnü şahadet mahiyetinde lâyık bulduğu bu ölüm destanını' ayaklı bir gazete olan Hamamcı Necibe Hanım'ın ağzından anlatır: 'Nasıl, duymamış mıydık? Meğer zavallı Tahsin Efendi'nin, tam halet-i nezie gireceği anda, ne mübarek ve Allah'ın ne sevgili bir kulu olduğu malûm olmuştu. İşte, efendim, tam o can çekişmeğe başlarken, evin içinde kiler, etrafta ne kadar kırılmış durmuş saat varsa, Allah'ın büyüklüğü ile bunların hepsinin birden saniyesi saniye sine işlemeğe başladığını görmesinler mi? Bir de, saat başı gelip de, bütün o başıboş işleyen bozuk çalar saatlerin hep birden gürül gürül on ikiyi çalmağa başladığını duymasınlar mı? Herkes evvelâ hayret içinde kalmış, sonra, Allah'ın rahmetini anlamışlar. Bütün ömrü boyunca beklediği bu muradına eren Tahsin Efendi de, yatağı içinden, bu hâdisenin kıymetini âtisini temin eden bir beşaret haberi gibi idrak etmiş! Keramet getiren saatlerin sesleri birbirinin içine giriyormuş ve Tahsin Efendi de bu saatlerin çok eski ve emektarlarından biriymiş gibi, son hırıltılı nefeslerini tam bu anda vermeğe başlayarak bütün ömründe beklediği bu ahengi doya doya gönlüne sindire sindire, derin bir haz içinde, bütün işlerinin düzeldiğini ve artık muradına erdiğini anlaya anlaya rahmet-i rahmana kavuşmuş!' 'Fahim Bey ve Biz'de de Fahim Bey'in karısı Saffet Hanım'ın saatlerle Tahsin Efendi'ninkine benzer bir ilişkisi vardır. Sinirli olduğu günlerde, büyük duvar saatlerinin işlerken çıkardıkları sesleri, hülyalarının tatlı birtakım vaatlerle mırıldanışları gibi değil, beynine vurulan çekiç ve tokmak sesleri gibi duyan hanımefendi, 'başka günler ayar edip kurmaya o kadar itina ettiği bütün saatlerini, o sofadaki kuyruklu saati, o duvarda asılı çalar saatleri, o aynanın önündeki münebbihli saati ve hatta çok kere hırkasının üst mendil cebinde duran mineli, kıymetli hususî saatini, güya onlara bir ceza vermek ve onlardan intikam almak ister gibi kurmaz, onları durmuş oldukları meyus bir saniyede bırakırmış.' Açıkçası, 'Saffet Hanım'ın neşesinin yerinde olup olmadığı bu kâh sallanarak safalı seslerle işleyen, kâh somurtarak sükûtla duran saatlerden belli olurmuş.' Ne var ki, Çamlıca'daki eniştenin, yani Ali Vâmık Bey'in Fahim Bey'e karşı duyduğu büyük kin, Saffet Hanım'ın saatlerine de yönelmiş; 'deli enişte'ye göre, içinde namaz kılınmayan bu evin saatlerine, işleseler de işlemeseler de güvenmek caiz değilmiş. Saatlerle fazlaca ilgili yazarlardan biri olan Refik Halid Karay'ın da İstanbul'un Bir Yüzü adlı romanında, Tahsin Efendi ve Saffet Hanım gibi saatleri meraklı bir Paşa'yla tanışırız. Hiç çıkmadığı odasında duvarlar, masalar, sigara sehpaları saatlerle doludur. Her biri ayrı bir sesle işleyen bu saatlerden sinirleri uyuşturan garip çıtırtı ve tıkırtılar yayılır; saat başlarında da guguklusu, çalgılısı, barometrelisi, çeşmelisi, şimendiferlisi hep bir den çalmaya, çınlamaya başlar. Üsküdar türküsünü yahut Hamidiye Marşı'nı söyleyen, hatta zeybek havası çalan saatleri bile vardır. Âdeta bütün sinirleri alınmış bir adam olan Paşa, başka birini korkuyla yerinden fırlatacak bu gürültüyü duymazmış bile. Bu Bizim Hayatımız adlı romanında ise roman kahramanı Şemsi, davet edildiği evde stil eşya ile döşenmiş küçük bir bekleme odasına alınır. Ortadaki masanın üzerinde dört tarafı kesme billûr kapaklı ve ayarı yerinde bir eski saat, yaşına rağmen çok taze ve şen sesiyle hayatından ve yalnızlığından memnun bir hâlde işlemektedir. Şemsi, yıllarca çok iyi bakılmış ve belki de yerinden hiç kımıldatılmamış olan bu saatle bazı antikacı dükkânlarında gördüğü hurdalaşmış, mineleri çatlayıp akrep ve yelkovanları kopmuş saatler arasındaki farkı düşünerek masaya yaklaşır. Bir yabancının dikkatli bakışından ürkerek nazlı bir kanarya gibi susacağından korktuğu saatin, tam aksine, kendisinde âdeta kusur aradığını, bir kabalığını yakalamak için insafsız bir gözetleme ve sinsi bir bekleme hâlinde olduğunu hisseder. Refik Halid'in bir kitabına adını veren 'Bir Guguklu Saatin Azizliği' başlıklı mizahî yazısı da çok hoştur. Bir kış günü, zengin birinin davetine katılan yazar, sıcacık salondaki duvarda asılı antika guguklu saatin yuvasından ikide bir fırlayıp davetlilerin palavralarıyla 'guguk' diye alay eden acayip kuşu anlatır. Sonunda, otuz yıldan beri otuz yaşını bir türlü geçemeyen bir hanım, otuzuna yeni bastığını söyleyince sabrı taşan saatin zembereği boşanır ve yuvasından fırlayan kuş hiç susmadan 'guguk'lamaya başlar. Refik Halit, 'Yenicami Saati' başlıklı yazısında da İstanbul halkının asırlarca saatlerini ayarlamak için tercih ettiği Yenicami'nin çifte saatini ve bu saatleri ayarlayan muvakkiti anlatmıştır. Biri alaturka, öbürü alafranga zamanı gösteren bu saatlerin ayarı en doğru saatler olduğuna inanılır, önünden geçilirken saygı gösterisine, hatta ayine benzer bir merasimle gözler yelkovanlara çevrilir, eller saatlere götürülürmüş. Her gün bir milyonun yarısına yakın bir kalabalığın bu âyini yaptığını söyleyen Refik Halid'in anlattığına göre, Yenicami'nin saati şimdiki saatler gibi aceleci değilmiş; durup durup hoppaca atlamaz, saniyeden saniyeye çocukça sıçramaz, başka bir küreye, başka bir güneş sistemine aitmiş gibi, daha ağır ve daha vakur işlediği intibaını verirmiş. 'Atlı arabalara, atlı tramvaylara, fotin kunduralı efendi yürüyüşüne yakışan temkinli, ihtiyatlı, gölgesine basmaktan, karıncayı ezmekten ürken' bir yürüyüşü varmış. Mektepte 'Şeb-i yeldayı müneccimle muvakkit ne bilir / Mübtelâ-yı gama sor kim geceler kaç saat' beytini öğrendiği gün, Refik Halit'in gözlerinde bu saat ve altındaki pencereleri sık demir parmaklıklı taş kovukta, yani muvakkithanede minderli sedirine bağdaş kurmuş hatim süren muvakkit canlanıvermiş. O devrin İstanbul çocukları için saat yalnız Yenicami saati, muvakkit de bu saati kuran adammış. Bütün İstanbul onun ayarladığı saatle oturup kalktığı için gençliğinde bu yaşlı muvakkite gıpta eden Refik Halid'i dinleyelim: 'Gizlendiği taş yuva, bana acayip, efsunlu, perilerle meskûn bir türbe gibi gelirdi. Öyle bir türbe ki içinde kafatası zaman ölçüsüne yarayan karışık âletlerle dolu bir yarı ölü barınırdı. El ayak çekildikten, önündeki o mahşer ve insan seli dağılıp durulduktan sonra sanduka usulcacık kımıldar, sessizce açılır, içinden ufak tefek, gözlüklü, kafası kocaman, vücudu sıska bir hayalet sıyrılır, bastığı duyul madan yürür, gelir, ahiretten aldığı bir emirle yelkovanı düzeltir, saati, tüyler ür pertici bir zincir sesiyle kurar, yine süzülerek sandukaya girer, kaybolurdu. Fakat loş, izbe, taş duvarlı muvakkithanede 'tık! tık!' yüreğindeki intizamla attığı daima duyulurdu! Ve İstanbul'da sabah ezanları bu saatle okunur, horozlar onu bilerek öter, güneş onunla doğar, vapurlar ilk düdüklerini ona uydurarak çalar, şehir böyle uyanır, böyle harekete gelir, yine böyle, onun işlettiği saatle, gevşer, susar, uyurdu. Yenicami saati fermanına boyun eğilen tam bir şehinşah idi. Padişah yasağı üç gün sürer, padişahlar ve fermanları devrilir, fakat onun sultanlığı, saniye şaşmadan, hükmünü yürütürdü.' Ahmet Hamdi Tanpınar'ın Saatleri Ayarlama Enstitüsü adlı romanında, ayarları birbirini tutmayan bu saatler yüzünden kaybedilen zamanı yeniden kazanmak için kurulmuş, etrafında Saatleme Bankası, Saat Sevenler Cemiyeti gibi aynı ölçüde lüzumsuz bir yığın kuruluş yaratan tepeden tırnağa abes bir müessese anlatılır. Ancak Saatleri Ayarlama Enstitüsü 'ne geçmeden önce, Tanpınar'ın 'zaman'ı ve saatleri kendisine mesele edinmiş yazarların başında geldiğini, saat meselesine de ilk defa 1946 yılında Ülkü mecmuasında tefrika edilen Mahur Beste adlı romanında girdiğini hatırlatmak gerek. Bu romanın trajik kahramanı Behçet Bey, kitaplar, musiki ve mücellitlik âletleri, saatler ve irili ufaklı bir yığın antika eşya ile dolu odasındaki masalardan birinde kitap ciltlemekte, diğerinde saat tamir etmekte, 'Mısır hükümdarlarının bütün zenginliklerini topladıkları mezarlarında ölüm uykularını uyumaları gibi, o da bu sevdiği eşya arasında, hangi zamanı saydıkları bilinmeyen bir yığın saat tıkırtısında uyu'maktadır. Saatleri Ayarlama Enstitüsü 'nün kahramanı Hayri İrdal'ın hayatında saatlerin özel bir önemi vardır. Evlerindeki ayaklı büyük duvar saati, babasının dedesi tarafından bir beladan kurtulursa yaptırmayı nezrettiği cami için satın aldığı, fakat bu camiyi yaptıramadan öldüğü için aileye kalan, üstelik etrafta bir yığın dedikoduya yol açan eşyalardan biridir. Halit İrdal'ın bu dedikodular yüzünden düşman olduğu, ama ileride Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nün bir çeşit ikonu hâline gelecek olan bu duvar saati, aslında 'kendi halinde, hiç kimsenin işine karışmadan, kervanını kaybetmiş bir mekkâre gibi başıboş, dalgın dalgın' yürüyen bir saattir; hangi takvimle hareket ettiğini, hangi yılın peşinde koştuğunu, bazen niçin birdenbire durup günlerce beklediğini, sonra niçin 'ağır, tok, etrafı dolduran sesiyle hangi gizli vakayı birdenbire ilân' ettiğini kimse bilmez. Hayri İrdal'ın annesi, böyle birden durup birden çalışmalarını hayra yormadığı için evliya yahut iyi saatte olsunlardan biri olduğunu zannettiği bu saate, muhtemel felaketlerin önüne geçmek için 'Mübarek', babası ise 'Menhus' adını koymuştur. Evin yatak odasında da kurulunca devrin moda türkülerinden birini çalan, Mübarek'e göre laik sayılabilecek masa saati, bir de Hayri İrdal'ın babasının koyun saati vardır; 'pusulalı, kıblenümalı, takvimli, alaturka ve alafranga, mevcut ve gayrimevcut bütün zamanları sayan' acayip bir saattir bu. Tanpınar Hayri İrdal'ın ağzından eski evlerimizdeki bu saat bolluğunun sebebini şöyle izah eder: 'Herkes bilir ki eski hayatımız saat üzerine kurulmuştur. Hatta sonraları Muvakkit Nuri Efendi'den öğrendiğime göre, Avrupa saatçiliğinin en büyük müşterisi daima Müslümanlar ve onlar içinde en dindarı olan memleketimiz halkı imiş. Günde beş vakit namaz, ramazanlarda iftar, sahur, her türlü ibadet saatle idi. Saat Allah'ı bulmanın en sağlam çaresi idi ve bu sıfatla eskilerin hayatını idare ederdi. Adım başında muvakkithaneler vardı. En acele işi olanlar bile onların penceresi önünde durarak cebinden, servetlerine, yaşlarına, cüsselerine göre altın, gümüş, sadece savatlı, kordonlu, kordonsuz, kimi bir iğne yastığı yahut kaplumbağa yavrusu kadar şişkin, kimi yassı ve küçük, saatlerini besmeleyle çıkarırlar, sayacağı zamanın kendileri ve çoluk çocukları için hayırlı olmasına dua ederek ayarlarlar, kurarlar, sonra kulaklarına götürerek sanki yakın ve uzak zaman için kendi lerine verdikleri müjdeleri dinlerlerdi. Saat sesi bu yüzden onlar için şadırvanlardaki su sesleri gibi hemen hemen iç âleme, büyük ve ebedî inançların sesiydi. Onun kendisine mahsus, hayatın her iki buudunda genişliyen hassaları vardı. Bir taraftan bugününüzü ve vazifelerinizi tâyin eder, öbür taraftan da peşinde koştuğunuz ebedî saadeti, onun lekesiz ve arızasız yollarını size açardı. Sünnetinde dayısının hediye ettiği saati birkaç hafta içinde tamir edilemeyecek bir hurda yığınına çeviren ve sokakta bulduğu bir saatle de aynı şekilde ilgilendiği için sınıfta kalan Hayri İrdal, okuma hevesini bu sebeple yitirerek vaktinin çoğunu Nuri Efendi'nin muvakkithanesinde geçirmeye başlar. Saatler ve zaman hakkında çok şey öğrendiği Nuri Efendi, Allah'ın insanı kendi suretinde yaratması gibi, insanın da saati kendine benzer bir âlet olarak icat ettiğine inanan ve 'Saatin kendisi mekân, yürüyüşü zaman, ayarı insandır. Bu da gösterir ki zaman ve mekan insanla mevcuttur.' gibi felsefî mottoları bulunan bir filozoftur. Hayri İrdal, Saatleri Ayarlama Enstitüsü kurulduktan sonra, Enstitü'ye bir geçmiş icat etmek gerektiğini düşünen Halit Ayarcı'dan bu bilge muvakkitin hayatını ve eserlerini yazma teklifi alır. Fakat Ayarcı âni bir ilhamla Ahmet Zamanî Efendi diye güya on yedinci asırda, yani yaşamış ve 'Graham'dan evvel râbia hesaplarını bulmuş' bir adam uydurarak İrdal'ın önüne sürecektir. İrdal da kolları sıvayıp Muvakkit Nuri Efendi'ye dair malzemeyi ve onun fikirlerini kullanarak Ahmet Zamanî Efendi ve Eseri adlı kitabını yazar. Saatleri Ayarlama Enstitüsü'nde geçmişin arı duru taraflarını yahut uzuvlarından birinde nasılsa kalmış bir hayatiyet belirtisini temsil eden Nuri Efendi, edebiyatımızın galiba ilk ve tek muvakkitidir. Hayatımızdan uzunca bir süre önce çekilen muvakkitlerin ve boşalan muvakkithanelerin bir zamanlar ne kadar önemli kişiler ve kurumlar, saatlerin de ne kadar önemli âletler olduğunu yeni nesiller eskilerin yazdıklarını okudukları takdirde öğrenebilirler. Eski evlerimizde bitip tükenmek bilmeyen tik taklarıyla zamanı öğüten ve sessizliği âdeta çoğaltıp kesifleştiren saatlerin tahtı, önce gramofon, daha sonra radyo tarafından sarsıldıysa da, imtiyazlı yerini dijital teknoloji tarafından sıradanlaştırılıncaya kadar korudu. Rahatça satın alınabilen, değiştirilebilen, hatta çöpe atılabilen bir nesne hâline gelince bütün büyüsünü yitiren saatler ister istemez edebiyattan da kovulmuş görünüyor. Hâlbuki eski yazarların duygu ve düşünce dünyasında saatin yeri, hayatımızdaki yeriyle doğru orantılı olduğu için saatler ve saat meraklıları, 'zaman' meselesini kendine dert edinmiş bütün yazarların vazgeçemedikleri temalar ve karakterlerdir.

Yeni takvim ve saat Müslüman halkı nasıl etkiledi?

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

İsmet Özel'in Taşları Yemek Yasak kitabından düşündürücü satırlar

Ekrem Demirli'nin ufuk açıcı cümleleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

İzimler ve çözümler

Cengiz Dağcı'nın kaleminden "Üşüyen Sokak"

Bir sualim var sana ey dervişler ecesi

Osmanlı’da kadın öğretmen yetiştiren kurum: Darülmuallimat

Öğretmenler gününe özel 7 film

Arama

Yeni takvim ve saat Müslüman halkı nasıl etkiledi?