Bugüne değin tespit edilebilmiş yaklaşık 15 milyon türden kiminin, el-ayak- ağız (İng hand-foot-and-mouth) virüsündeki gibi, çapı 10 milimikron, kimininse, mavi balinada olduğu üzere, boyu 30 metreyi aşkın olup ağırlığı 150 tondur.

Kimi ağaçlar 6.000 ton ağırlığında olup yüzlerce yıl yaşar. Bakterilerin diri kalabildikleri çevre şartları Güney Kutbunun —23° santigratlık ısısından ABD'nin Yellowstone parkındaki yanardağ pınarlarının 85° santigratlık sıcaklığına dek uzanmaktadır. Bununla birlikte ister örgütlenmişlik seviyesi basit tekhücrelilerde, ister örgütlenmişlik bakımından karmaşık kök hücreli bitkiler ile hayvanlarda olsun, dirimin, genlerin talimatları doğrultusunda imâl edilen protein sentezlerine dayandığından daha önce bahsettik. III. Bölümün 'Ç' Altbölümü, I kesiminin 'd' altkesiminde de belirtildiği üzre, 'canlı' ile 'canlı-olmayan' dediğimiz varolanlar, yapı malzemesi bakımından ortak fizik-kimya unsurlarına dayanırlar. Ne var ki ortaklık, bu bildirdiklerimizden ibârettir. Canlı-olmayan unsurlardan canlı yapılara geçiş ikna edici, pozitif tarzda izâh edilememektedir. Böyle bir geçiş, hem Rus biyokimyacısı Aleksandr Ivanovich Oparin'ın 1936da belirlediği varsayımıyla hem de A.B.D.li biyokimyacı Harold Clayton Urey 'nin tasarlayıp yardımcısı Stanley Lloyd Miller'ın 1953'te gerçekleştirdiği deneyle bile kanıtlanmaktan uzak kalmıştır. Bunun en başta bilim teorisine dayanan sebebi var: Geçmişte olup bitenleri en ufak ayrıntılarına dek yeniden diriltmeğe maddeten imkân yok! Bu da, bilimin alışılagelmiş tarifinde yer alan, eldeki teorinin kapsadığı vakıaların tekrarlanabilirlik şartını çiğnemektedir. İster tabii, ister beşerî olsun, geçmişte olup bitmiş bütün vakaların kaderi budur. Yine de bundan geçmiş hakkında hiçbir anlamlı söylemde bulunamayacağımız çıkmaz elbette. Gerek canlılar biliminde, gerek yerbilimde gerekse gökbilimde sağlam belgeler ile sıkı hesaplamalara dayanıldığı takdirde geçmişe ilişkin inandırıcı bilgilere ulaşılabilir. Bu cümleden olmak üzre, taş ile toprak örnekler üstünde yapılmış fizik-kimya incelemelerinden yeryüzünün 4 milyar 600 milyon yıl önce oluşmuş bulunduğu tahmin edilmektedir. Yeryüzünün oluşumundan Kambriyum döneminin ilk evrelerine değin dirimin izine pek rastlanmıyor. Kambriyum öncesi zamanın son dönemlerine tanıklık eden birtakım tortul kaya parçalarında keşfedilmiş olan taşıl hâldeki çekirdeksiz mavi—yeşil yosunlardan Kambriyum döneminde ortaya çıkmış köphücreli, nisbeten karmaşık örgütlenmişliği barındıran denizanalarına, denizyılanlarına, ahtapotlar ile trilopitlere nasıl geçilmiş olduğunu gösterir hiçbir belirtiye sâhip değiliz.^[1] Daha da önemlisi, canlı-olmayan moleküllerden canlı olanların türeme ihtimâli akla durgunluk verecekçesine düşüktür. Araştırmalardan elde edilen sonuç uyarınca, meydana gelme ihtimâli 10⁵⁰ nin altındaysa, bir varolanlar türünden yeni birinin neşet etmesi genellikle imkânsız görülür. Frank B. Salisbury'nin hesaplarına göre, 300 amino asidi barındıran orta büyüklükteki bir proteinin, evrimde organik olmayan moleküllerden oluşma ihtimâli 10⁶⁰⁰ de 1dir. Bu da, akla havsalaya sığmayan bir rakam.²² Görüldüğü gibi, canlı olmayan unsurlardan canlıya geçişin izâhı, sâdece bilim teorisinde değil, aynı zamanda doğrudan doğruya varolanlar dünyasında imkânsıza yakın müşküldür. Daha doğrusu geçişi, varolanlar yahut nesne sahasında deneysel tarzda belirleyemediğimizden, bilim teorisi çerçevesinde pozitif gerekleri yerine getirmek sûretiyle de açıklayamıyoruz.

Nihâyet şunu söyleyebiliriz: Canlı olmayan ile canlının, bir ve aynı evrenin iki farklı tezâhürü olduğunu seziyor ve ilkece benimsiyoruz. Zirâ her iki kesim de temelde fizik, kimya —atomaltı ile atomlu— özelliklerle donanmıştır. Ne var ki bu temel özellik nasıl oluyor da böylesine bambaşka iki görünüm dünyasına yol açmıştır sorusunu bugün bile tatmin edici tarzda cevaplandıramıyoruz. Bu sorun aslında, sâdece canlı-olmayandan canlıya geçişte karşımıza çıkmıyor; esasında canlıların ve bu arada insanın evrimi için de söz konusudur. Bugün canlılar bilim dünyasında genellikle kabul gören Yeni Darvinci evrim varsayımı doğrultusunda düşünürsek, insanı canlıların genel gelişim çizgisine eklenmiş son halka olarak görmek zorundayız. Bu durumda karşımızda iki şık belirmektedir: Ya, uzvî/organik bünyesiyle insanı, belli bir türden neşet etmiş görür, 'düşünüşünü—düşünmegücü' yönündense onu nevişahsına münhasır, yani canlıların genel gelişim çizgisinden bağımsız kabul ederiz; ya da önceki şıkkı mantıksız sayarsak, onun 'düşünüşünü-düşünme gücünü organik bünyesine bağlar, böylelikle res cogitansı res extensaya indirgeriz. Günümüzde genellikle tercih edilen ikinci şıktır. Ne var ki tıpkı, canlı olmayan moleküllerden uzvî/organik işleyişlerin neşet etmeleri[2] nasıl birtakım tahminlerin ötesinde sağın ve nesnel temellere oturmuş izâhlara dayandırılamıyorsa, aynı şekilde genelde türlerin birbirlerinden, özeldeyse insan soyunun türeyişini inandırıcı kanıtlarla açıklamağa da şimdilik imkân yok.[3]

Canlılar arasında insanın yalnızca 'düşünüşünü—düşünme gücünü göstermesi bakımından değil, ama söz konusu işleyişi (mekanizma) olabilir kılan tekmil bünyesi itibârıyla da istisnâî bir yer tuttuğunu öne sürenler var. Nitekim onlara göre, her canlı belli bir ortama doğup ona uygun yapılışa sâhipken, insan, gerek fizyolojisi, gerek morfolojisi gerekse uzuvlarının gösterdikleri özellikler bakımından hiçbir doğal çevreye uymamaktadır. Bütün canlılara çevreleri doğal olarak hazır verilmektedir.[4] Canlının, bu nedenle mücadele sahası, ortamıyla sınırlıdır. Ortamın sunduğu şartlar çerçevesinde beslenmek ile çoğalmak üzre canlı, gerek türdeşlerine gerekse başka türdekilere karşı mücadele verir. Ama daha önce defalarca belirtildiği üzre, Charles Darwin in iddiası uyarınca, ortam şartları bir kere değişmeğe görsün o çevrede yaşayan türlerin hepsi ortadan kalkmak tehlikesiyle karşı karşıya kalırlar. Değişen şartlara ayak uyduranlar çıkarsa, bunlar da, söz konusu beceriyi (Fr-Ing performance) kendi istekleri ve çabalarıyla elde etmezler. Günümüz evrim varsayımı uyarınca, kendi istekleri ile çabalarından bağımsız çalışan genetik düzenlerinde ortaya çıkan beklenmedik değişme ilkin birey, ardından da tür seviyesinde canlıyı ya kurtarır ya da batırır. İnsandan özge bütün canlılarda yaşamanın ortaya çıkarabileceği tekmil temel gereklilikleri karşılayabilecek işleyişler ile örgütlenme süreçleri dünyaya gelinmeden önce annenin bünyesinde tamamlanır.^[5]

Yine öteki canlılardan farklı olarak insan, belli bir ortama şartlanıp özelleşmemiştir. Bu nedenle yaşayabilmek için her nerede bulunursa bulunsun, kendine uygun bir çevreyi inşâ etmek zorundadır. İnsana yapıp edeceklerine ilişkin doğuştan sıkı sıkıya belirlenmiş işleyişler verilmemiştir. O, yaradılıştan birtakım istidâtlarla donanmıştır. Ömrü boyunca geçirdiği tecrübeler ile gördüğü eğitim yoluyla istidâtlarını bir ölçüde istediği yolda geliştirebilir. Böylelikle öteki bütün canlılar yalınkat türsel kalmağa hükümlüyken insan, kendine verilmiş türselliğinin yanında toplumsallığa dayalı bireyliliğini oluşturma imkânına mâlik^[6] olup çoğunlukla bilgi oluşturabilen canlı olarak nitelenir. Ancak bu, yetersiz bir nitelemedir. Zirâ bilgiden ne kastedildiği açık değil. En geniş anlamda algılar arasında kurulan düzayak, yalınkat bağlar anlamındaysa, bu çeşit bilgiye canlıların kimisinde, hele karmaşık üstün örgütlenmişlik seviyesini tutturmuş hayvanlarda karşılaşabiliriz. Öyleki uyaranlara ne çeşit tepkide bulunacağını tayin eden talimatlar dizisi olarak kabul edersek, bilgi, canlıların en temel genetik yapıları ile işleyişlerinde, DNAsitlerde bile var demektir. Böyle mekanikçi nedenselliğe bağlı olarak boşanan talimat dizileri ile genetik işleyişlerin, algılar arasında bağ kurdurmasıyla ulaşılan belirli tasavvurlar, mâlûmat (Fr-İng information) çeşidinden bilgilerdir.

Kendi ruhî-bedenî (psikosomatik) bünyemizden neşet eden, daha açıkçası, genetik talimat dizilerinin ürünü içgüdülerden, başka bir deyişle, dürtülerden ve algı verilerinden oluşan tasavvurların kendi aralarında kurulan iyice seçikleştirilmiş, sınırlanmış, tam anlamıyla soyut, yânî gerçeklikte karşılığı bulunmayan, şemalar ile kavramlar insana has bilgi demek olan 'cognitionu' sağlarlar. Bahsi geçen soyut şemaların yeniden değerlendirilip benzer olanlar arasında bağlantıların kurulmasıyla sıkı dokunmuş kavram örgüleri anlamına gelen teoriler, giderek spekülatif olmayan ile spekülatif sistemler (Fr-İng construction) vücuda getirilir. Daha önce de zikredildiği üzre, bu işlemi insanın dışında hiçbir canlının becerebildiğine bugüne değin tanık olunmamıştır. Kısmen algılardan hareketle geliştirilen, ama önemli ölçüde doğuştan birlikte getirilmiş dürtü özelliğini gösteren malûmât/information ile bir kat üstü tanıma türündeki bilgilere özne ile nesne arasındaki ilişkilerde rast gelebiliriz: "... Hayvan, tanımanın (Fr connaissances) bilincinde mi, değil mi sorusuna dokunmadan söylenebilecek tek şey" diyor Jean Piaget, "bu bilgilerin, yalnızca algı uyarıcılarının ve bir kez boşanmış davranışın (Fr comportement declenche) alanlarında bulunduklarıdır. Sözü edilen bilgi (Fr savoir) biçimlerinden biri 'becerebilirlik'tir (Fr savoir faire). İşte bu bilgi çeşidi, içgüdü terimiyle tanınır. İnsanda, Descartes'ın savunduğu fıtrî fikirler (Fr idees innees) iddiası değil de, Kant'ın, her çeşit tecrübenin ön şartı anlamında 'a priori' diye belirttiği kategoriler bulunabilir."^[7] Bu ve buna benzer başka birtakım akla yatkın mülâhazalar, öyleki deliller öne sürerek mekanikçi nedensel esâslara dayalı Darvinci evrim anlayışına seçenek oluşturabilecek varsayımlar insanın canlılar âleminde kendine has soyoluş (Yfilogenesis) çizgisini izlemiş olabileceğini pekâlâ savunabilirler.^[8]

Bunları da dikkate almak sûretiyle evrim vakıasının zihinlerimizde uyandırdığı bir yığın soruya birkaç sağlam ve güvenilir cevap bulabileceğimiz gibi, Darvinci akımın berâberinde getirdiği ahlâk sorunlarını çözmek imkânımız dahî bir ölçüde genişleyebilir. Ancak, seçenek oluşturmak, zıtlaşmak demek değildir. Çünkü ele alınan gerçeklikler, ya bu ya da şu ikilemine sokulamaz. Bakılan açı uyarınca gerçekliklere 'şöyle de olabilir, böyle de' anlayışıyla yaklaşılmalı. Şu bakış açısı, bunu tamamladığı takdirde, incelenen gerçekliğe yanaşmış olunur. Buna karşılık George Gaylord Simpson' un "... bütün canlılar, bir birlik oluşturmaktadır; insanınsa, bu koskoca birliğin bir altbölümü, daha doğrusu maymunlar denilen takıma mensûb olduğuna ilişkin bilgilere ve gerekli esâslara sâhibiz artık..."^[9] önermesi, "sâhib olduğumuz bilgiler" in ne denli mübâlağalı çıkarımıysa, Takıyettin Mengüşoğlu'nun "... bir çevre içinde değil, dünyada yaşayan insana tabiat hiç yardım etmemiştir; tabiat insana hazır olan hiçbir şey vermemiştir..."^[10] ifâdesi de, gerçekliği yansıttığı pek su götürür bir o kadar aşırı iddiadır. Böylesine her yönüyle olağanüstü çetrefil bir sorun, görüldüğü gibi, kestirmeden çözülemez. İnsan olarak, ne bahasına olursa olsun, kesin ve sallantısız sonuçlara ulaşmak çeşidinden onulmaz zaafımız var. Buna göre, şüpheden hareket eden ve her varılan merhalede yapılıp edilenleri yeniden eleştiri süzgecinden geçiren, üstelik çok geniş bir bakış açısını şart koşan felsefe-bilim, insan tabiatına ne kadar da aykırı bir uğraşı sahası. Bu yüzden de ruhu sıkan, rahatsız eden ciheti ağır basar.

Ş. Teoman Duralı