Darwin'in zihnini, amansız bir ikirciklik, işte bu safhada, demekki uzun deniz yolculuğunun ardından kaleme aldığı transmutasyon defterlerine düşüncelerini kaydederken kurcalamış olsa gerek.

Defalarca tekrarlanmış kendiliğinden türeyiverme söz konusuysa, o durumda her yeni olagelmiş tür, ortamına ayak uyduracak yapı ile işleyişe sâhip bulunması gerekir. Hâl böyleyse, farklı yörelere dağılmış, ama tek bir türden sökün ettiği besbelli değişik çeşitlerin (L varietas) varlığı nasıl açıklanacak? Yok, canlılar aşağı yukarı bir kerede bir yahut birkaç ortak kökten türemişlerse, çeşitlenmelerini hangi ilkeye dayanarak anlaşılır kılacağız? Darwin, burada onun hayat hikâyesini de gündeme getirecek kadar ayrıntısına dalamayacağımız aranışların, kabullerin, vazgeçişlerin, sonra yeniden benimseyişlerin ardından doğal ayıklanma ilkesinde karar kılmıştır. İşte bu ilkeyle pekiştirilmiş olarak kurduğu evrim teorisini tüm köşe bucağıyla 24 Kasım 1859'da basılan "Türlerin Menşeine İlişkin" başlıklı eserinde ilân etmiştir. Söz konusu teorisinin bellibaşlı üç öncülünüyse henüz 1838de kaleme almış olduğu bir yazıda belirtmiştir:

"(a) Ahfâd ecdâdına —torunlar, dedelerine— çeker.

(b) Özellikle fizik türden ufak değişme eğilimleri her vakıt var.

(c) Ebeveynin doğurganlığı (İng fertility) anne-babayı sayıca aşan yavrularda görünüme çıkar" (E58). Başka sözlerle ifâde edilirse, evrim, Darwine göre, yukarıda kendi kaleminden aktardığımız başlıca üç öncülün sonucudur:

• Kalıtım
• Çeşitlenme
• Alabildiğine doğurganlık

Birinci öncül tümüyle Darwin'in değil. Bu, çok eski çağlardan beri bilinegelen bir gerçekliktir. Çağımız biyologlarının ayıklanma basıncı (İng selection pressure) diye adlandırabilecekleri üçüncü öncülü Darwin, Thomas Robert Malthus'tan almıştır: Her kuşak, kendini sayıca kat kat aşacak tarzda doğurma yetisine sâhip bulunmalı ki, ortama en iyi uyarlanabilecek bireylerin ortaya çıkmasına yarayacak rekâbet ile ayıklanma süreci boşanabilsin.¹² Bir soyun sayıca artacak bireyleri, çıplak varlıklarını sürdürmekiçin gerekseyecekleri besin ile yaşamalanını bulmakta daha zorlanacaklardır. Çünkü elde edilebilir besin mıktarı ile yaşanabilir alanın yüzölçümü, bir soya bağlı bireylerin artan sayısıyla ters orantılıdır. Söz konusu ters orantıysa, ancak bireyler ile değişik türler arasında çıkan yahut çıkacak olan 'yaşama mücâdelesi'yle (İng struggle for life) düzleştirilebilir. Zirâ gerek besin mıktarı gerekse yaşamalanının yüzölçümü, Herbert Spencer'ın deyimleriyle söylersek, böyle bir yaşama mücâdelesinin sonucunda, türün "sağkalan en uygun bireylerinin" (İng survival of the fittest) ihtiyâcını karşılayabilir artık. İşte Darwin in keşfi, kendinden önce canlılar evrenine eğilmiş birçok araştırmacı düşünürün sezip de dile getiremediği sorunlardır.^[vi]

İkinci öncülle de Darwin, türün değişik soylara ayrılabilirliğini, kısacası canlılar evrenindeki çeşitlenme eğilimini vurgulamıştır. Değişik soylara ayrılmanın, çeşitlenmenin de ölçüsünü bildirmiştir: Fizik yapının değişmesi.^[vii]

Darwin, defalarca tekrarlanageldiğine inanılan kendiliğinden türeyiverme ve gâyesini açık yahut kapalıca bağrında taşıyan, maddî kaynaklardan geolojik devirlerde olagelmiş, ileride de alacağı biçimleri ve durumları baştan belli olmayıp ancak ortam basınçlarınca tayin olunan bir tür görüşünü teorisine temel almakla canlılar bilimini de aşan bir tercihte bulunmuştur.

Bu bağlamda Darwin, kendininkine karşıt durumdaki geleneksel evrim görüşlerini özellikle Lamarck'ın teorisiyle özdeşleştirip onu eleştirilerinin hedef tahtası hâline getirmiştir. İşte bunlardan bir örnek:

"Yaradan, Kambriya döneminden beri genel yapısı hep aynı kalan hayvanlar yaratmış —sefil denecek kadar kısıtlı bir görüş. Türlerin nasıl olduklarını açıklamak iddiasındaki Lamarck'ın irâde öğretisi gülünçtür..." (216).

Ne var ki Darwin'in, evrimi açıklamağa çalışırken dayandığı doğal ayıklanma ilkesi de ciddî itirâzlarla karşılaşmıyor değil. Aslında Darwin'in kendi koyduğu ilkenin bile her güçlüğü çözebilecek anahtarı sunmadığını yer yer farketmiştir. İşte göz hakkında söyledikleri, öne sürdüğümüz iddiayı kanıtlar niteliktedir: "Değişik mesâfelere, çeşit çeşit ışık mıktarlarına ânında ayarlayışına, renklerde ve kürevî şekillerde ortaya çıkan sapmaları düzeltişindeki eşsiz kâbiliyetiyle gözün, doğal ayıklanma aracılığıyla biçimlenmiş olabileceğini sanmak, saçmalamanın had safhası olduğunu itiraf etmeliyim". Darwin, bu konuda sözlerini şöyle sürdürmüştür: "Aklın, bana telkin ettiği şudur: Basit ve henüz mükemmelleşmemiş gözden, karmaşık ve yetkinleşmişe gidişteki birsürü geçiş ile basamaklaşmanın varlığı; buna ek olarak da her geçiş ile basamaklaşmanın, kendini barındırana yararı gösterilebilirse, ... o durumda mükemmelleşmiş ve karmaşık gözün, doğal ayıklanma sâyesinde meydana gelmiş bulunduğuna inanılması her nice havsalaya sığmasa da, teoriye uygun düşer."

Şu var ki Darwin, karşılaştığı böyle bir zorluk, istisnâî durum yüzünden, ortaya koyduğu doğal ayıklanma ilkesinden vazgeçecek değildi. Bununla düşünce tarihinde yeni bir çığır açtığına öylesine inanmış olmalı ki, karşı karşıya kaldığı eleştiriler ile itirâzlara aşağıda aktardığımız şu ilginç cevabı vermiştir: "Güneşin hareketsiz durduğu, yeryüzününse, onun çevresinde döndüğü ilk kez öne sürüldüğünde, aklıselim sâhibi insanlar bunun yanlış olduğunu ilân etmiştir; her filosofun bildiği üzre, 'vox popull, vox Det' vecizesine bilimde güvenilmez."^[viii]

Göz, gerçekten de çok özel, tek bir olaydır. Doğal ayıklanma bir bunu açıklayamasa, Darwin'in sandığı üzre, iş, o kadar da önemsenmeyebilirdi. Gelgelelim, doğal ayıklanmanın işbaşında bulunduğu "evrimsel değişme, yalnızca çok büyük bir genetik çeşitliliği barındıran canlılarda ortaya çıkabilir."^[ix] Çünkü böyle canlılar arasından doğal ayıklanma, değişen ortama en uygun düşeni belirleyebilir. Genetik çeşitlilikse, ancak cinsiyetli üremeyle sağlanır. Oysa cinsiyetsiz üreyen bakteriler, mâvî-yeşil yosunlar (İng blue—green algx) gibi, birtakım türler, kökten değişmez ortam şartlarına rağmen, taşıllardan/fosillerden edindiğimiz bilgiler uyarınca, yaklaşık üç milyar yıldır varoluşlarını koruyabilmişlerdir. Bu çekirdeköncesi (Y prokaryotik) hücrelerin, öteki çekirdekli (Y eukaryotik) hücrelerin tersine, soy tarihleri boyunca yapılarında ve biçimlerinde hiçbir değişiklik meydana gelmemiştir. O hâlde bu durumu, doğal ayıklanma ilkesi açısından nasıl yorumlayıp açıklayacağız?^[x]

(Ş. Teoman Duralı'nın, Dergah Yayınları'nca yayınlanan 'Hayatın Anatomisi – Canlılar Bilimi Felsefesi – Evrim ve Ötesi' isimli kitabından alıntılanmıştır.)