i) Hazinî

Daha önce belirtiğimiz üzre, kimi Müslüman ilahiyâtçıları, evrenin bir aşamadan başka birine doğru evrimlendiği tesbit etmişlerdir. İşte Hazinî'nin, Draper'a dayanarak aktardığımız birtakım düşünceleri:

"Simyanın başta gelen amacı, tedricî şekilde madenî cisimler meydana getirmek olmuştur. Halk bunun tedricî şekilde oluştuğunu bilmediğinden, madenî cismin hâlihazır biçimine başka biçimlerden birdenbire geçiverdiğini sanır. Daha açık bir ifâdeyle, şimdi altın olan cisim ilkin kurşundu, sonra kalaydı, ardından tunçtu, gümüştü. Avam, hâliyle, bu oluşumun, filosoflarca nasıl kavranıp yorumlandığından habersizdir. Onların indinde, elimizdeki maden, şu ânki durumuna, yavaş yavaş, aşama aşama ulaşmış olup önce sığır, arkasından eşek, sonra at, ardından maymun, en sonunda da beşerin ortaya çıkışı tasavvurundaki gibi, apânsız meydana gelmiş temelli dönüşmelerin sonucunda varmış değil."^[i] Bu açıklamalarıyla Hazinî'nin, İbn el-Heysem'in görüşleriyle uyuştuğu kanısındayız.

j) Erzurumlu İbrahim Hakkı Efendi

Düşünürlerimizden Erzurumlu İbrahim Hakkı Efendi, matematiği, doğa bilimlerini, öyleki ilahiyâtla ilgili konuları da kapsayan ansiklopedik eseri "Marifetnâme"nin bir bölümünü evrime ayırmıştır. Orada 'bağlaşma' (ittisâl), 'mertebe' ile 'dönüşme' (istihâle) sorunları hakkında İhvân el-Safâ ile İbn Miskeveyh'in sözlerini bizlere özetlemiştir. Yine orada insanın, madenden kalkıp bitki ile hayvan aşamalarından hâlihazır evrim mertebesine ulaştığını öne sürmüştür. Maden ile bitki arasında 'mercan', bitki ile hayvan arasındaysa 'hurma' (nahl) bulunur. Bunların dışında hayvan ile insan arasında maymun ile 'nâsnâs'ı —sözlük anlamıyla, vahşî, yabanî adam— görmüştür. İnsana en yakın hayvanın, maymun olduğunu öne sürmüştür. "... Canlılar, insanda sonlanacak şekilde sıralanabilirler. Böyle bir düzenlemenin gözettiği hedef, evrenin özü özeti durumundaki insanın, zamanla gerçekleşmesidir."^[ii]

Nitekim, maymun kuyruğu ile kılları, bir de insanın tedricî olarak mükemmelliğe ulaşmışlığı ile onu da aşan Tümel Akıl (Küllî Akl) dıkkata alınmazsa, maymun, İbrahim Hakkı'ya göre, gerek iç, gerekse dış uzuvları bakımından insandan farksızdır. İbrahim Hakkı, eserinin sonlarına Mevlânâ Celâleddîn Rûmî'nin, "cansızken öldüm, ..."^[iii] mısraıyla başlayan metnini zikreder. Sonuc olarak, ancak çağımızda yaygınlaştığına tanık olduğumuz evrim görüşlerini Müslüman düşünürler öğretip eserlerinde sergilemekten kaçınmadıklarını ve bunların Müslümanlığa aykırı düştükleri kanısında olmadıklarını görüyoruz.^[iv] Bundan dolayı mezkûr bahse ilişkin örnekleri çoğaltmanın luzumu yok. Şu var ki yaratılışın ahlâkî—dirimsel safhası uyarınca, Müslüman filosof-bilimadamları ile diğer kadîm düşünürlerin açıklamalarını, günümüz Darvincilerinkilerle karşılaştırmamıza imkân tanındığı ölçüde aşağıdaki hususların belirtilmesinden yarar umulabilir:

1. Hepsi de varlıkların ard arda gelişmiş oldukları konusunda görüşbirliği hâlindedir: Dönüşümcülük.
2. Evrim sorunlarıyla uğraşmış bütün Müslüman düşünürleriçin varolanlar

ortak bir kaynaktan türeyip bugünün deyimleriyle anlatacak olursak, yaratılışın öngördüğü bir soykütüğüyle ifâde olunabilecek gelişme çizgisi izlemişlerdir.

1. İhvân el-Safâ, Farabî, İbn Miskeveyh, Amîr Ali ile Erzurumlu İbrahim Hakkı gibileriçin varolanlar arasında gelişme yönünden bir derecelenme bulunur.
2. İhvân el-Safâ, Farabî, İbn Miskeveyh, Turka el-Isfahânî ile Erzurumlu İbrahim Hakkı, gelişme aşamaları arasında varolanların yer aldıkları görüşünü savunmuşlardır.^[v]
3. İhvân el-Safâ, İbn Miskeveyh, Râgıb el-Isfahânî ile Kınalızâde'ye göre insan, öteki canlılara yalnızca biyolojik değil, aynı zamanda psikolojik özellikleri yönünden de benzemektedir.
4. İbn Miskeveyh ile İbn Haldun'un indinde evrim, coğrafî etkenlere, ortama uymada değişik melekeler ile belirlenemeyen şartlara dayanarak ortaya çıkmıştır. Bu da bizlere Lamarkcı, Ernst Haeckel ile Daniele Rosa'nın bi- reyoluş düşüncelerini hatırlatıyor.
5. İbn Miskeveyh ile Mîrzâ Bîdel'e bakılırsa, insan, maymundan türemiştir; tıpkı Julian Huxley ile takipcilerinin ileri sürdükleri savlar gibi.
6. Mevlânâ'ya göre, yaratıklar arasında, Charles Darwin in doğal ayıklanma görüşünü andırır belli bir mücâdele hüküm sürer.
7. Yine Mevlânâ'ya bakılırsa, beşer, bitki ile hayvan hâllerinden geçerek insanlaşmıştır.^[vi]
8. Hazinî'ye göre, insan canlı-olmayan cisimlerden türemiş olabilir.

Sonuç bakımından, evrimci denilen Darvinöncesi Müslüman düşünürlerin, bizlere dağınık, bölükpörçük, tutarsız görünen düşünceleri, gerek tek tek yaratıkların gerekse doğanın gözlemlenmesinin ürünü olarak belirlenmişlerdir. Georges Haroun'un dediği gibi, "söz konusu düşünceler, bir metafizik yahut kosmolojik sistemden veyahut bilimsel deneyden ziyâde dinî imândan kaynaklanmışlardır."^[vii] Yaşamış oldukları çağ gereği sözünü ettiğimiz filosoflar, düşüncelerini derinleştirip kanıtlayacak fennî imkânlardan elbette yoksundular. Kendilerini saran bütün o olumsuz şartlara rağmen dönüşümcülük ile doğal ayıklanma düşüncelerini bize telkin edebilmişlerdir.