Arama
Geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi: Gevrekzade Hasan Efendi
Tıp ilmi, İslam medeniyeti içerisinde dönüm ve kırılma noktalarını yaşadı. Bu köklü medeniyetin ilmini miras alan Osmanlı, halk sağlığına oldukça önem verdi. Bundan dolayı hem okullar açarak önemli tabipler yetiştirdi hem de coğrafyamızın pek çok yerine hastaneler inşa ettirdi. 19. yüzyılın sonuna kadar devam eden 350 yıllık dönemde, hekimbaşılık görevine 42 kişi tayin edildi. Bunlardan biri de geleneksel Osmanlı tıbbının son temsilcisi Gevrekzade Hasan Efendi'ydi. Peki, on sekizinci yüzyılın önemli hekimlerinden biri olan Hasan Efendi'ye göre hastalıklara iyi gelen makamlar nelerdi?
🔺 Hikmet ve astronomi bilimleriyle müziğin ortak olduklarını söyleyerek ana makamların on iki burca karşılık olarak 12 tane olduğunu belirtir.
🔺 Gevrekzade'nin belirttiği makamlar şunlardı: Râst, ırâk, ısfahân, zîrefkend, büzürg, zengûle, rehâvî, hüseynî, hicâz, bûselik, nevâ, uşşâk.
🔺 Hafız Hasan Efendi, makamların hangi hastalığa iyi geldiğini, ne tür hastalıkları tedavi ettiğini eserlerinde anlattı. Onun eserlerinde bahsettiğine göre makamların tedavi ettiği hastalıklar şunlardı:
🔺 Râst makamı; felce iyi gelir.
🔺 Irâk makamı; ateşli hastalıklara, sersâm, mâşerâ ve hafakana faydası vardır.
🔺 Isfahân makamı; bârid ve yâbislikten (kuru, kuruluk) kaynaklanan hastalıklara iyi geldiği gibi zekâ, akıl, hatırlama ve düşünme gücünü artırır.
🔺 Zîrefkend makamı; bedende görülen ağız felci, vücudun yarısına inen inme, sırt ağrısı, mafsal ağrıları ve kulunç hastalıklarını tedavi eder.
🔺 Rehâvî makamı; her türlü baş ağrısına faydalı olup, hafakânı (kalp çarpıntısı) engeller, lâkve, felç ve balgam ve kanla ilgili hastalıkları bedenden söker atar.
🔺 Büzürg makamı; bağırsak ağrısı, kulunç ve vücutta görülen ciddi hastalıklara faydası olup; zihni berraklaştırır, doğru düşünmeyi (zihni toparlamayı) sağlar.
🔺 Pek çok çalışması bulunan Gevrekzade Hasan Efendi'nin kaleme aldığı bazı eserler şunlardır:
🔺 Netîcetü'l-fikriyye fî tedbîri velâdeti'l-bikriyye: Çocuk ve kadın hastalıkları konusunda yazılan bu eser, bir mukaddime ve iki bölümden oluşur. Bu alanda yazılan ikinci eserdir. Kitapta Avrupalı hekimlerden bahsetmesinin yanı sıra Hasan Efendi'nin kendi gözlemleri de yer alır. Hangi musiki makamının hangi çocuk hastalığına iyi geldiğin bahsedilir. Gevrekzade eseri kaleme alırken Yunan tıbbı, tıbb-ı Nebevî ve geleneksel halk tıbbından faydalanır.
🔺 Risâle fî iskorbüt: Bu eser, C vitamininin eksikliğinden ortaya çıkan ölüme bile neden olabilen İskorbüt hastalığı hakkında kaleme alındı. Gevrekzade, Osmanlı tarihçisi Ahmet Cavid Bey için kaleme aldı.
🔺 Dürre mensûriyye fî tercemeti'l-Mansûriyye: Hasan Efendi'nin başlık koymadığı bu eserin adını içerisindeki kenar notu olarak verir. Dâhilî, hâricî ve ateşli hastalıklar olmak üzere üç bölümden oluşur. Ebû Mansûr Hasan el-Kumrî'nin Gunâ ve Münâ adlı kitabının tercümesidir. Bu tercüme eserin giriş kısmında Gevrekzade kendi hayatı hakkında bilgi verir.
🔺 Gayetü'l-müntehâ fî tedbîri'l-merdâ: İsveç doktor Paracelsus'un tıbbî kimya ile ilgili eserinin Arapça tercüme ve şerhinin Türkçe çevirisidir.
🔺 Micennetü't-tâûn ve'l-vebâ: II. Bayezid zamanında İspanya'dan göç eden İlyâs b. Abram'ın genişletilmiş tercümesidir. Eser, salgın hastalıklar ve karantina hakkındadır.
🔺 Aslü'l-usûl terceme-i faslü'l-Fusûl: Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf el-Îlâki'nin eserinin genişletilmiş tercümesidir.
🔺 Düstûrü'l-amel fî tedbîri's-sıhha ve'l-ilel: Eser, kalp, nabız, ateş ve ateşlenmenin sebepleriyle akciğer iltihabının teşhisini konu alır.
🔺 Zübdetü'l-kühliyye fî teşrîhi'l-basariyye: Göz hastalıkları ile ilgili olan ʿUmdetü'l-küḥliyye adlı kitabının tercümesidir.
🔺 Risâletü'l-mûsikiyye mine'd-devâi'r-rûhâniyye: Ruhi hastalıklarının müzikle tedavisinden bahseder. Müziğin tek başına yeterli olmayacağını belirten Hasan Efendi, bunların yanı sıra astronomi, astroloji ve şemail ilminin de bu konuda yardımcı olacağını yazar. Eserin en öneli özelliği müzikle tedavi konusunu müstakil olarak ele alan ilk eser olmasıdır.
🔺 Risâle-i Tıbbiyy: Eser, dimağ, aksırık, nezle ve göz hastalıklarını konu alır.
🔺 Risâle-i Nikris: Gut hastalığı hakkında yazılmıştır.
🔺 Mürşidü'l-libâs fî tercemei İspagorya: Osmanlı hekimbaşlarından Salih bin Nasrullah'ın Paracelsus'un kitabından bazı pasajları seçip Arapçaya tercüme edip aralarında ilaç yapımına dair yeni bilgiler verdiği eserin Türkçe tercümesidir.
🔺 Firâsetnâme: İlm-i firâset üzerine yazılmış bir eserin tercümesidir.
Kaynak: Gevrekzade Müzikle Tedavi- Prof. Dr. Ahmet Hakkı Turabi, Tıp Tarihi- Prof. Dr. Ali Haydar Bayat, Netîcetü'l-fikriyye Çocuk Sağlığı ve Gelişimi-Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İslam Ansiklopedisi