Arama
Tarihçilerin reisi: İsmail Hakkı Uzunçarşılı
Gölgede kalmış birçok konuyu aydınlatan İsmail Hakkı Uzunçarşılı, hayatını tarihe adadı. Arşiv belgelerine dayalı eserler kaleme alan "tarihçilerin reisi" ordinaryüs profesör olarak ders verdi. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, 45 yıl önce bugün, arşivde çalışırken rahatsızlanıp hayata veda etti. Sizler için Emîrü'l-Muharrirîn İsmail Hakkı Uzunçarşılı'nın tarihe yaptığı katkıları derledik.
📌 Türk devletlerinde, devlet liderlerinin, sultanların, padişahların, kağanların ve hanların tarihte birtakım hükümdarlık alametleri vardı. Bu alametler sembolik olsalar da, hükümdarlığa işaret eder ve birinin bile eksik olması durumunda hükümdarın meşruluğu sorgulanır hale gelirdi. Bunlardan biri de para bastırmaktı. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı'nın beylikten devlet olma sürecinde bastırdığı ilk parayı şöyle anlatır:
"Bursa ile İznik'in zapt edilmeleri Osmanlı beylik başarılarının önemlilerinden olup bir dönüm noktası teşkil eder. Hudutları genişlemekte olan bu küçük beylik esaslı bir kurul vücuda getirmek istediğinden artık yavaş yavaş aşiret usul ve kaidelerinden ayrılarak bir devlet mahiyetini almak yolunu tutmuş bünyesine göre idarî, adlî, askerî teşkilat yapmak zaruretini hissetmişti.
Bunun için ulema sınıfından gelmiş olan vezir Alâüddin Paşa ile Bursa kadısı Cendereli Kara Halil Efendi faaliyete geçmişlerdir. İlk defa olarak Orhan Bey'in cülusunun üçüncü senesine tesadüf eden 1327'de hükümdarlık alâmetinden olarak Bursa'da akçe yani gümüş sikke kestirilmiştir. Bu sikkesinin bir tarafında kelime-i şahadet ile ilk Müslüman halifeleri olan Ebu Bekir, Ömer, Osman ve Ali'nin isimleri ve diğer tarafında Orhan bin Osman ve basıldığı yeri gösteren Bursa ismi ve daha altında da siyakat rakamı ile üç adedi ve kenarlarında da paranın basılmış olan 727 senesi ve bir de Osmanlıların mensup oldukları Kayı boyu damgası vardır."
📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı Tarihçi Gelibolulu Mustafa Âli'nin "Künhü'l-Ahbar" isimli eserinden Osmanlı döneminde yaşanan protokol sorunlarını şöyle anlattı:
"Kanunî Sultan Süleyman zamanında Koca Nişancı diye bilinen ve Osmanlı kanunlarının tertip ve tanziminde büyük himmet ve gayreti görülen Celalzâde Mustafa Çelebi, nişancı bulunduğu tarihte ikinci defterdarlığa tayin edilen Nevbaharzâde kanun ve nizam üzere protokolde nişancıdan önce gelmesi icap ederken, daha önce kendisi Koca Nişancı'nın karşısında divittarlık ettiği için eski efendisinin üst tarafında yer almak istemeyip: "Ben dün karşısında el kavuşturup hizmet ettiğim velinimetim olan Mustafa Çelebi'ye tekaddüm edemem, isterlerse azletsinler" demiş ve padişaha arzedilen bu mesele üzerine Sultan Süleyman memnun olarak bundan sonra Divan'da nişancı ve defterdardan hangisi kıdemli ise onun protokolde diğerinden önce gelmesini emreylediğinden Koca Nişancı protokolde defterdardan önceye konulmuş ve bu tarz kanun olmuştu."
📌 Büyüklüğü ve ihtişamının yanı sıra yedi cihana hükmeden Osmanlı tarih boyunca 36 farklı padişah tarafından yönetildi. Sultanların riayet etmesi gereken kurallar bulunurdu. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi adlı eserinde padişahları ve görevlerini şöyle anlattı:
"Osmanlı hanedanı Oğuzların Kavı boyuna men bütün Türk devletlerindeki kanun ve töreye göre memleket ailenin müşterek malı olup o aile içinden Ulu Bey intihap edilen reis de, o aile ve o memleketin reisi olurdu.
Osmanlıların ilk zamanlarında da görülen bu âdet, I. Murad zamanından itibaren yalnız hükümdar bulunanın evlâtlarına inhisar etmişti. Yine bunlarda, hükümdar intihabı da devleti idare eden vezir ve beylerbeyilerle ilk devirlerde bu devletin kuruluşunda birinci derecede rolleri olan Ahilerin ellerinde idi. İktidar mevkiinde bulunan hükümdar, kendisinin yerine geçecek olanı namzet göstermezdi; yalnız Çelebi Mehmed, Bizanslıların yanında bulunan kardeşi Mustafa Çelebi'nin tekrar hükümdarlık iddiasıyla meydana çıkması ihtimalini göz önüne alarak hayatından ümidini kestiği sırada yanındaki vezir ve beylerine oğlu Murad'ın hükümdar yapılmasını ve o gelinceye kadar ölümünün saklanmasını vasiyet etmişti. Osmanlılarda hükümdarlığa kimin geleceğine dair bir saltanat kanunu yoktu ve hükümdarlar bir isyan hâdisesinin önüne geçmek için kardeşlerini öldürürlerdi; bu an'ane daha sonraları Fatih Sultan Mehmed'in kanunnâme iyle kat'î şeklini almıştı; bu kanunnâmeye, Osmanlı hanedanından her kime hükümdarlık nasip olursa nizam-ı âlem için kardeşlerini öldürmesi hususunda bir madde konmuştu.
Osmanlı padişahı memleketin sahibi olmak itibarıyla tebaasının canı ve malı üzerinde tasarruf hakkı vardı; vasıtalı vasıtasız bunu kullanırdı. Her türlü kuvvet padişahtan gelirdi; fakat bunu keyfî olarak değil kanun, nizam ve an'anelere dayanarak ve muamelâtın icaplarına göre yürütürdü. Devlet işlerinde kesin bir karar vermeden evvel, işler devlet divanında incelenir ve bundan sonra son karar hükümdarın olurdu.
Hükümdarın her hangi bir mesele hakkında verdiği karar ve kat'î olarak beyan ettiği mutaIaa kanundu. Padişahlar zaman zaman devlet işleri, şer'î ve hukukî muameleler hakkında icap edenlerle görüşüp kendilerinden fikir alırlardı. Bu mütalaalardan anlaşılacağı üzere zahiren geniş ve hudutsuz salâhiyeti olduğu görülen padişah hakikatte bir takım kanunlarla mukayyetti; bu da bir devletin devam ve bekası için zarurî idi. Osmanlı hükümdarlarının ilk ve en kudretli zamanlarında bile divan kararlarına tamamen riayet ettikleri ve bunun haricine çıkmadıkları görülmektedir."
📌 Uzunçarşılı'nın sistemli çalışmaları sonucu kaleme aldığı kitap ve makaleleri, Osmanlı tarihine önemli katkılar yaptı.
1930'lu yılların sonlarında Osmanlı tarihine giriş mahiyetinde hazırladığı "Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri" ile "Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal" adlı eserleri aşılmaz bir temel sağladı.
📌Bu eserleri Osmanlı teşkilat tarihiyle ilgili seri takip etti. 1943'te Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapukulu Ocakları (I-II), 1945'te Osmanlı Devleti'nin Saray Teşkilatı, 1948'de Osmanlı Devleti'nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, 1965'te Osmanlı Devleti'nin İlmiye Teşkilatı adlı eserleri yazdı ve bu eserler Osmanlı tarihi alanında vazgeçilmez temel kitaplar haline geldi. Uzunçarşılı'nın en çok bilinen eseri Osmanlı Tarihi serisidir. Türk Tarih Kurumu'nun büyük dünya tarihi yazdırma projesinin bir parçası şeklinde kaleme alınan bu seri, Osmanlı Devleti'nin kuruluşundan 18. yüzyılın sonlarına kadar olan dönemi kapsar. Uzunçarşılı 3. ve 4. ciltleri ikişer kısımdan oluşmak üzere eserini altı büyük cilt halinde tamamladı.
(x) 📌 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Karesi Vilayeti Tarihçesi", "Karesi Meşahiri: Edib ve Şairler", "Rical-i Devlet Faslı", "Anadolu Türk Tarihi Tedkikatından Sivas Şehri", "Kitabeler (I-II)", "Kütahya Şehri", "Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri", "Meşhur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli İsmail, Yılık Oğlu Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa", "Midhat ve Rüştü Paşaların Tevkiflerine Dair Vesikalar", "Midhat Paşa ve Taif Mahkumları", "Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi", "Mekke-i Mükerreme Emirleri" ve "Çandarlı Vezir Ailesi" gibi eserler de kaleme aldı.