Arama
Dini modernleşme ekseninde oluşan dergi: İslam Mecmuası
İktidarda bulunan İttihat ve Terakkî Fırkası'nın ittihâd-ı İslâm siyasetinden vazgeçerek onun yerine resmî politika olarak Türkçülüğü benimsediği devrede çıkmış olan İslâm Mecmuası dergisi, I. Dünya Savaşı'nın ağır şartlarından etkilenmesine rağmen yayımını sürdürdü. İlk sayılarında belirttiği amaçlarından da hiç ayrılmadı. Osmanlı Devleti içinde Türkçülük ve milliyetçilik fikirlerinin ortaya çıkmasında ve belli bir sisteme bağlanmasında rol oynadı. İslam Mecmuası sahasının uzmanı bir ekip tarafından (İlhami Danış-Mustafa Göleç-Ömer Faruk Köse) Latin alfabesine aktarılıp yeniden yayımlandı.
Ziya Gökalp'in 1914 yılında İslâm Mecmuası'nda neşrettiği "Fıkıh ve İctimâiyat" başlığını taşıyan bir makalesi ve ardından yayınladığı bir dizi makale dönemin birçok ilim ve fikir adamını harekete geçirmiştir. II. Meşrutiyet döneminde gerek hukuk alanında, gerekse diğer alanlarda yapılan birçok tartışmanın önde gelen isimlerinden birisi olan Ziya Gökalp'in İslâm Mecmuası'nda başlattığı, "İctimâî Usûl-i Fıkıh" tartışmasının, Osmanlı toplumunun kurtuluşu için aynı yıllarda ortaya koyduğu; "Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak" teziyle yakından irtibatlı olduğu açıktır.
Ancak genel anlamda, Gökalp'in "İctimâî Usûl-i Fıkıh"a yönelik ortaya attığı ve temelde fıkıhla sosyolojinin, daha genel anlamda İslâm düşüncesiyle Batı düşüncesinin sentezine dayanan düşüncelerini, Osmanlı toplum hayatının tanzim ve terakkisi için öngördüğü bir çözüm yolu olarak değerlendirmek gerekir. Bu düşünce İslâm Mecmuası'nda Gökalp'le beraber Halim Sâbit ve Mustafa Şeref gibi isimlerin de desteğini almıştır.
Gökalp İslâm Mecmuası'nda açtığı "İctimâî Usûl-i Fıkıh" tartışmasında yalnız kalmaz. Derginin beşinci sayısında, derginin müdürü Halim Sâbit, Gökalp'in görüşlerini destekleyen bir yazı kaleme alır ve bu yazısında örfün; "Müslümanların hayat ve maişetlerinde, ahlâk ve sîretlerinde tecelli eden içtimaî vicdandan ibaret olduğunu" ifade ettikten sonra şeriatın nassa verdiği ehemmiyet kadar, örfe de o derece ehemmiyet verdiğini belirtir.
"İctimâî Usûl-i Fıkıh" meselesi sadece İslâm Mecmuası'nda tartışılmamış; bunun yanında, İzmirli İsmail Hakkı, Sebîlürreşâd, C. XII, S. 292 (1330)-298 (1330)'da "Fıkıh ve Feteva" başlığı altında, talebe-i ulûmdan Iraklı A. K. imzalı bir şahsın sorduğu on iki suali cevaplandırmak üzere yedi makale kaleme almıştır. Bu suallerin hepsi, aşağı yukarı ictimâî usûl-i fıkıh tartışmalarıyla ilgilidir. On ikinci sual, "İctimâî Usûl-i Fıkha İhtiyaç Var mıdır?" şeklindedir. İzmirli bu soruyu yirmi madde halinde ele alıp cevaplandırmıştır.
İslâm Mecmuası'nda ele alınan önemli konulardan biri de İslâm dünyasının geri kalış sebepleriydi. Daha çok Cemâleddîn-i Efgānî'nin etkisi görülen birçok makalede İslâmiyet'in ilerlemeye engel olmadığı vurgulanmış, İslâmiyet'e uygun olarak yaşanmadığı fikri üzerinde durulmuştu. Ayrıca hurafelerin etkisinde kalındığı, ilerlemek için bu hurafelerin atılarak Asr-ı saâdet'teki sadeliğe dönülmesi gerekliliği belirtilmiş, Müslümanların halen içinde bulunduğu durum sert bir dille eleştirilerek ıslahat hareketlerine önem verilmesi istendi.
Kadınların sosyal hayattaki yeri, meslek sahibi olabilmeleri ve birden fazla kadınla evlilik meseleleri de dergide ele alınan önemli konulardandır. Mansûrîzâde Said'in "Taaddüd-i Zevcât İslâmiyet'te Menolunabilir" başlığıyla kaleme aldığı makale İslâmî yayın organları tarafından tepkiyle karşılanmış, Babanzâde Ahmed Naim'in Sebîlürreşâd'da çıkan yazılarıyla mesele tartışılmıştı.
Mûsâ Kâzım'ın "İslâm ve Terakkî" adlı makalesi de milliyetçilik konusunda İslâmcılarla yeni bir tartışmayı başlattı. Bu yazı üzerine Nüzhet Sabit, Ta'kib ve Tenkid mecmuasında konuyla ilgili olarak İslâm Mecmuası'na bazı sorular yöneltmiş ve bunların açıklanmasını istedi. Nüzhet Sabit'in sorularının cevaplandırılmaması üzerine Ahmed Naim'in Sebîlürreşâd'da "İslâm'da Dâvâ-yı Kavmiyyet" yazısı ile başlayan polemik, Ağaoğlu Ahmed'in buna karşılık olarak Türk Yurdu'nda "İslâm'da Dâvâ-yı Milliyet" adlı yazısı ile karşılık görerek mesele her iki yazarın bu adlar altındaki seri makaleleriyle uzun uzadıya tartışıldı.
Mecmuada ayrıca millî iktisat ve sermaye konusu işlenerek, savaşın şartları ve sonuçları üzerinde durulmuş, bir millî iktisat programı yapılmasının ve eleman yetiştirilmesinin önemi vurgulanarak Kırım ve Kazan'da yaşayan Türkler'in ticaret ve sanayi alanındaki başarıları ve girişimcilikleri örnek gösterildi.
Ahmed Muhiddin'in millî iktisatla ilgili görüşleri doğrultusunda yabancı sermayeye karşı millî sermaye savunulmuş ve yazar kadrosunda Rusya'dan gelen Türklerin de yer almasından sonra Rusya'daki Müslümanların ticaret ve sanattaki başarılarını konu edinen makalelerle Müslüman-Osmanlı girişimciliği özendirilmeye çalışılmıştı. Ziya Gökalp'in "korporatist" (lonca benzeri şirketleşme) görüşleri de yine İslâm Mecmuası'ndaki "İçtimaî Neviler" makalesinde şekillendi.