Arama
Edebiyatımızda Osmanlı sarayının nezih ve nahif gelenekleri
Divan edebiyatı bir kısmı bugün de yaşayan âdet ve geleneklerin yer aldığı zengin bir kültür birikimidir. Çünkü divan şairi, sanatını icra ederken çevresinde olup bitene seyirci kalmaz; güneşten zerreye kadar gördüğü ya da varlığına inandığı her şeyi şiirine konu eder. Bununla beraber Divan edebiyatı dediğimiz Klasik edebiyat, saray çevresinde geliştiği için saraya dair birçok geleneği yakından tanıma fırsatı verir. Edebiyatımızdaki Osmanlı sarayının nezih ve nahif geleneklerini sizler için derledik.
Mühr-i sultân-ı cihân geldi Hasan Pâşâ'ya
Burc-ı devletde karâr eyledi mihr-i rahşân
Mühür, padişahlık göstergesidir. Osmanlı hükümdarlarından her birinin kendi isimleriyle babalarının isimlerini oluşan biri zümrüt ve diğer üçü altından olarak yüzük şeklinde tuğralı dört mührü vardı; hükümdar değiştikçe tuğra gibi mühür de değişirdi. Yeni hükümdarın mühürleri icab edenlere verilir ve kendisinden evvelkinin mührü de saray hazinesine konurdu.
Bu dört mühürden biri murabba' ve diğer üçü beyzî şekilde olup murabba' yani dört köşeli mühür, diğer üçüne nispetle daha küçükçe idi. Yeni padişahın cülusunda ilk işi, kendi namına mühür kazdırmaktı; mühr-i hümayun denilen bu mührün bir tanesi sadrazam denilen hükümet reisine (başvekile) verilir veya gönderilirdi. Bu mühre "mühr-i şerîf", "hâtem-i vekâlet" de denirdi.
Mühr-i hümayun Osmanlılarda ilkin yüzük şeklinde idi. Sadrazamlar parmaklarına takarlardı. Sonradan bu mührü ince bir zincire bağlı altın kese içinde boyunlarına takıp ceplerinde taşımak gelenek oldu.
Cagalazâde Sinan Paşa'nın sadrazam oluşuna düşülen tarihte "Süleyman'ın mührü bugün Âsaf'ın eline geçti." ifadesiyle bu gelenek hatırlatılırken beyitte de şair, Hadım Hasan Paşa'nın sadrazam oluşu için: "Cihan sultanının mührü Hasan Paşa'ya geldi." diyerek yine bu geleneğe vurgu yapar.
Şâh-ı nazmam n'ola ter sikke kosam 'âlemde
Giderin Hâletiyâ ben kalacak adumdur
Osmanlılarda padişahın cülûsundaki biat merasiminin ardından divan resmî olarak toplanır, yeni atamalar ilan edilir ve bahşişler dağıtılırdı. Aynı zamanda yeni padişahın ismini, unvanını ve tahta geçiş tarihini taşıyan yeni paraların basımı için emir verilirdi.
Beyitte, nazım padişahı olan şair, âlemde adını yaşatmak için yeni sikke bastırsa, buna şaşılmaması gerektiğini söylerken padişahların cülûslarında sikke bastırmaları geleneğine işaret eder.
Evreng-i hüsne devlet ile eyledük cülûs
Geldi mahabbet ehline hengâm-ı dest-bûs
"(Ey sevgili), sen güzellik tahtına mutlulukla oturduğunda âşıklara el öpme zamanı geldi."
Sultanların cülûslarında saraydakiler sırasıyla padişaha biat ederlerdi. Sadrâzam ve şeyhülislâmla başlayan biat, daha sonra umumi bir şekilde yapılırdı. Cülûs törenlerine katılanlar derecelerine göre el öpmekte; el öpmeyenler ise devlet ve saltanatın ifadesi olan tahtın önünde eğilerek saygı ve bağlılıklarını belirtmekteydiler.
Mansıb-ı 'ışkın virüp ol şâh-ı iklîm-i cemâl
Tâze dâgın eyledi menşûruma tugrâ-yı âl
Osmanlılarda padişahın imzası (alâmeti) olarak kullanılmış olan tuğra, geleneklere göre Oğuz Han'ın tahrirî nişanı imiş. Padişahların tuğraları ahitname, nâme-i hümayun, ferman, menşur, berat vesairenin üstüne ve ortaya konurdu. Tuğra, kâğıtların ve yazıların büyük, orta ve küçük oluşuna tâbi olup yazı ve kâğıtlarla mütenasip büyüklükte çekilirdi. Tuğrayı çekene tuğraî, tevkiî veya nişâncı denilirdi.
Edebiyatımızda sevgilinin kaşları tuğraya teşbih edilirken bu tuğranın güzellik menşuruna çekildiği belirtilir. Âşık, sevgilinin kaşlarını can menşûruna tuğra olarak çeker. Tuğraların tezhibi için sarayda müzehhib ve mücellidler bulunurdu.
Beyitte, âşığın taze yaraları renk ve şekil bakımından güzellik ülkesinin padişahı olan sevgilinin aşk mansıbı için âşığın menşûruna çektiği kırmızı tuğra olarak tasavvur edilmiştir. Ayrıca beyitte devlet hizmetleri için menşûr verme geleneği de anlatılmıştır.
Nitekim yazılup menşûr-ı feyzi şâh-ı Nev-rûz'un
Ana bir al tamga ola bâgun verd-i handânı
"Menşûr ve onun altına vurulan al damga (tuğra), şairin hayaline konu olmuştur."
Osmanlılarda herhangi bir vazife veya hizmete tâyin ve tavzif dolayısıyla padişahın tuğrasıyla verilen izin ve müsaadeyi kapsayan vesikaya berât denilmektedir. Berâtlarda verilen hizmetin adı, mahalli, maaş veya varidatı, vergisi, verilen şahsın adı, hizmeti ve ne için verildiği açıklanırdı. Berâtlara mutlaka tuğra çekilirdi.
Rü'ûs de hazine ve evkaftan maaş alan her türlü devlet memurlarının inha (terfi) kâğıdı yerine kullanılan bir tabirdi. Edebiyatımızda şair, güzeller padişahına aşk yiğitlerini başka deftere yazmasını, bu iş için rü'ûs gerektiğini söyler. Burada rü'ûsların divan-ı hümayunun rü'ûs kaleminde rü'ûs defterlerine kaydedilmesine işaret edilmiş olur.