Tanpınar’ın en zorlanarak yazdığı kitap: Beş Şehir

1901 yılında İstanbul'da dünyaya gelen Tanpınar, hocası Yahya Kemal gibi şehirleri eserlerinde bir dekor hatta bir şahsiyet olarak kullanır. Tanpınar, eserlerini şehrin kendisine sunduğu güzelliklerle zenginleştirmiş, hem bir kaynak gibi yararlandığı hem de yeniden oluşturduğu bir mekan tasavvuruyla karşımıza çıkmıştır. 1941 yılı sonuna doğru Ülkü mecmuasında makale ve şiirler yayımlamaya başlayan Ahmet Hamdi Tanpınar'ın o yıl 'Bursa'da Zaman ve Hulya Saatleri' adlı uzun yazısı yayımlanır. Bu yazı, şairin aynı yılın başlarında 'Bursa'da Hulya Saatleri' adıyla çıkan, daha sonra geliştirilerek 'Bursa'da Zaman' olarak şöhret kazanan şiiriyle tema ve doku bakımından bir iç içe oluş karakteri gösterir. Deneme tarzının bir örneği olan bu yazı Beş Şehir adlı kitabın da ilk nüvesini teşkil edecektir. 'Hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyak' eserin ana temasını oluşturur. Geçmişten yaşadığı çağa kadar devam zincirini koparmadan şehirlerin değişen silüetlerini aktarır Tanpınar. Ahmet Hamdi Tanpınar, 1964'te Ankara, Erzurum, Konya, Bursa'da Zaman, İstanbul adlı bölümleri ihtiva eden Beş Şehir adlı eserini yayımlamıştır. Tanpınar önsözünde: 'Beş Şehir'in asıl konusu hayatımızda kaybolan şeylerin ardından duyulan üzüntü ile yeniye karşı beslenen iştiyaktır.' şeklinde açıklar. Tanpınar, günlüklerinde başyapıtları arasında sayılabilecek Beş Şehir kitabı ile ilgili şu ifadeleri kullanır; 'Bugün evden çıkmadım, Beş Şehir'in tashihlerini yaptım. Asıl milliyetçi Yahya Kemal ile benim. Hiçbir şeyi inkar etmiyorum. Her şeyi ve tüm tarihi yaşıyorum. Yalnız kitap daha mükemmel, daha planlı olabilirdi. Çok şişkin cümleler, indî mülahazalar ve tekrarlar var. Bazı şeyler ise büsbütün unutmuşum. Yahut böyle görecekler. Çünkü hakikatte kendimi en fazla zorlayarak yazdığım kitaptır. Sayfa sayfa, hatta cümle cümle bulmaya, aramaya mecbur kaldım. Beşir Şehir mutlak kısırlıkla mutlak yazmak hevesinin bir mahsulüdür. Kırk yaşımdan sonra yazıya başlamak... Hemen her cümle bir edat ve zarfla başlıyor. Feci çirkin, hatta iğrenç' Kitaptaki beş şehrin hikâyesi veya tasviri, tanıtılması için söylenebilecek ortak özellik, eskinin büyük değerleriyle geleceğe uzanan Türk şehirlerinin tarihi ve kültürel maceralarını ve ümitlerini aksettirmesidir. Böylece Ankara'da Roma İmparatorluğu'ndan Selçuklu ve Osmanlı'ya, Erzurum'da yakın devir tarihinden günümüze, Konya'da Selçuklu'dan Osmanlı'ya, Bursa'da Osmanlı'dan aktüel tarihe, nihayet İstanbul'da Bizans'tan Osmanlı'ya, sürekliliğini kaybetmeyen ve kopmayan bir süreç içinde devamlı ve zihnî bir gidiş geliş bütün bu medeniyetlerin, sanat eserlerinin, hayat tarzlarının, kültürlerinin, insanlarının mukayeseleri imkânını verir. Tanpınar, İmparatorluk'tan Cumhuriyet'e geçiş devrinde yaşamıştır. Bu sebeple toplumsal kırılmaların, değişimlerin, ikilemlerin olduğu bir dönemde sanatını ortaya koymuştur. Tanpınar, Beş Şehir'de; Tanzimat'tan itibaren değişen zihniyetle beraber yaşanan tüm bu değişimleri, İstanbul başta olmak üzere toplam 4 şehiri, tarihi bir dekor içerisinde anlatır. Bunu yaparken Tanpınar'ın bakış açısını şekillendiren en önemli nokta; değişen içinde değişmeyeni aramak yani 'imtidat' fikridir. Tanpınar, bu 'süreklilik', 'devamlılık' fikri üzerinden medeniyet, tarih, şehir kavramlarını açıklamaya çalışır. Beş Şehir yalnızca bir şehir monografisi değildir. Bunlarda, salt tarih bilgisinden ziyade tarih kültürü, sanat tarihi tasvirlerinden çok sanatkâr sezgisi, bir sosyal yapının incelenmesi yerine de insani değerlerin ön planda tutulduğu görülür. Diğer bir özelliği ise ansiklopedik bilgiye değil yazarının gözlemlerine dayanmasıdır. Hayatının büyük bir bölümünü İstanbul'da geçirmiş olan Tanpınar, kitabında anlattığı şehirlerin her birinde en az iki yıl veya daha fazla bir süre kalmış, oranın tarihi, mimarisi, günlük yaşayışı, insanları ile bir âlim gibi değil fakat bir dost gibi âdeta haşir neşir olmuştur. Beş Şehir'in en zengin bölümü İstanbul bölümüdür. İstanbul'a dair her unsur yazarın hatıralarıyla beslenerek ve bütünleşerek aktarılır. Tanpınar bu bölümde, medeniyetin bütünü oluşturan küçük küçük parçalar üzerinde durur. İstanbul'a şehir hüviyetini veren, tarih kimliğini kazandıran ve terkibi oluşturanın Müslümanlık ve Osmanlı İmparatorluğu olduğunu düşünür. Tanpınar, Tanzimat öncesi ve sonrasındaki İstanbul yaşantısından örnekler vererek değişen unsurları bize göstermeye çalışır. 'Her büyük şehir nesinden nesile değişir. Fakat İstanbul başka türlü değişti.' İstanbul'daki değişimi şehrin 'hüviyetinden tamamen çıkması ' olarak değerlendirir. 'Bir medeniyetten öbürüne geçerken, yahut düpedüz yaşarken kaybolan şeylerin yanı başında zamana hükmeden gerçek saltanatlar da vardır. Bir kültürün asıl şerefli tarafı da onlar vasıtasıyla ruhlara değişmez renklerini giydirmesidir. İstanbul'da ta fetih günlerinden beri başlayan bir mimari nesillerle beraber yaşıyor.' Tanpınar'a göre İstanbul'a zenginlik bahşeden Türk mimarisi, fetihten günümüze kadar kültürel devamlılığın en büyük göstergesidir. Çağlar, fikirler, insanlar bu değişikliğe tabi olsa da bu milletin ruhunu aksettiren mimari devam zincirinin bir halkasıdır. Tanpınar büyük mimari eserlerden bahsederken İstanbul'un asıl olarak 'küçük köşelerde' ve 'sürpriz peyzajlarda' aranması gerektiğini söyler. 'İstanbul'un Üsküdar ve Boğaziçi'nin hemen her tarafında bu köşelere sık sık rastlanır. Bazıları ayaklarının ucuna takılmış deniz parçasıyla bulundukları yokuştan uçmağa hemen hazır görünürler. Bir kısmı fetih yıllarından bir parça gibi asil ve eskilik havasında yaşarlar. Hepsinde ağaç, su, taş, insanla geniş ilhamlı bir ruh gibi konuşur. Bizim asıl peyzajlarımız bu köşelerdir. İstanbul halkı onları yaşarken yapmıştır. Kainata ruhlarındaki birlik çerçevesinden bakan insanların eseridir.' Bu köşeler, fetih yıllarından bu zamana kadar, asaleti ve eskiliğiyle 'parçalanmaz akışın' içerisinde bir bütün olarak bugüne intikal etmiştir. Kainata ruhlarındaki birlik çerçevesiyle bakan insanların oluşturmuş olduğu bu köşeler, Tanpınar'da zamanın birliğiyle açıklanmıştır. Şerif Eskin, Zamanın ve Hafızanın Kıyısında isimli çalışmasında, 'Asıl İstanbul buradadır' dediği köşelerin 'gerçek zamanın sezgisini veren' bir faktör olarak karşımıza çıktığını ifade eder. 'Bir kısmı fetih yıllarından bir parça gibi asil ve eskilik havasında yaşarlar.' Özellikle bu cümle Tanpınar'ın geçmişi 'şimdi'de arama isteğinin bir göstergesidir. 'Şurası var ki tıpkı kendimiz gibi geçmiş zaman da bizdeki aksiyle tekevvün halindedir. Kainatımızı nasıl kendi akislerimizle yaratırsak; maziyi de düşüncelerimizle, duygularımızla ve değer hükümlerimize göre yaratır, değiştiririz.' Görüldüğü üzere Tanpınar geçmiş zamanın biz de 'tekevvün' yani, oluş halinde olduğunu dile getirir. Bireylerin içsel yaşantılarına göre 'sezilebilir' bir konumdadır. Maziyi kendi benliğimiz ve düşüncelerimizle yeniden şekillendirebiliriz. Çünkü tarih ona göre bitmiş hadiseler toplamı değil, 'oluş' unu tamamlamamış ve benliğin yaratıcı gücüyle şekillenen bir alandır. Yahya Kemal'de gördüğümüz gibi; yaşanmış ve bitmiş vakalardan 'güzel' anların seçilerek 'sonsuz bir rüya' misali her daim yaşanılmak istenen bir alan değildir. Tanpınar, Beş Şehir'de sürekli oluş halindeki bir geçmişten bahsetmesinden dolayı onun eserinde geçmişin mutlak kabulü ve özlemi yoktur. 'Niçin geçmiş zaman bizi bir kuyu gibi çekiyor? İyi biliyorum ki aradığım şey bu insanların kendileri değildir; ne de yaşadıkları devre hasret çekiyorum... Hayır, aradığım şey ne onlar ne de zamanlarıdır.' Tanpınar'ın 'aradığı şey eski günler, yitirilmiş cennetler değil, bugün yaşadığı ânın zaman yüklü olmasıdır' Tarih, bugüne olan 'bağlantısı' noktasında önemlidir. Geçmişle hangi noktada bağlanacağımız ve bugüne olan katkısı bahis konusudur. Nitekim Beş Şehir'in sonunda bu görüşlerini açıkça izah eder. 'En büyük meselemiz budur: mazi ile nerede ve nasıl bağlanacağız, hepimiz bir şuur ve benlik buhranının çocuklarıyız, hepimiz Hamlet'ten daha keskin bir 'olmak veya olmamak' davası içinde yaşıyoruz. Onu benimsedikçe hayatımıza ve eserimize daha yakından sahip olacağız. Belki sadece aramak ve bütün kapıları çalmak kâfidir.' Beş Şehir'de değişim esastır fakat 'değişen içinde değişmeyeni bulmak' ; 'devamlılık' ve 'hafıza' ekseninde bugüne taşımak veya yalnızca 'aramak' önemlidir. Bu sebeple tarih; Tanpınar için bir 'keşif alanı' ve dekor haline gelmiş, bu alanı Bergson'nun etkisiyle oluşturduğu zaman anlayışıyla beslemiştir. Sonuç olarak, şehirleri medeniyetlerin aynası olarak telakki eden Tanpınar, bu beş Türk şehrini sanatına, yaşama şekillerine, insanlarına sinmiş medeniyetleriyle dile getirmiştir.

Tanpınar’ın en zorlanarak yazdığı kitap: Beş Şehir

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Moriskolar kimdir? Endülüs'teki son Müslümanlar

Camilerin iç süsü: Kubbe yazıları

Fatma Bayram'ın yeni eseri "İyiler Yalnız Değildir" TK Kitap'tan çıktı!

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

Filistin'de kadın ve çocuk olmak

Arama

Tanpınar’ın en zorlanarak yazdığı kitap: Beş Şehir