Esma-i Hüsna'nın kişiliğimiz ve ahlakımız üzerindeki etkisi - Fikriyat özel

Programın tamamını izlemek için tıklayın Özge Özkul: Sizi sosyal medyada sıkı takip eden okurlarınızdan biriyim. Yoğun bir ilim temponuz var. Fatma Bayram Hocamız şu an ne yapıyor? 💠 Fatma Bayram: 30 yıllık bir çalışmanın sonunda, pandemiyle birlikte emekli olmuştum, Diyanet İşleri Başkanlığı'ndan... Pandemi bize çok büyük bir alan açtı. Dijital dünyayı daha aktif bir şekilde kullanmamızı hızlandırdı. Ondan önce de ben ufak ufak denemeler yapıyordum ama pandemiyle birlikte -pek çok hocamız da bu mecraya girdiği için- ben de endişelerimden kurtulmuş olarak bir şeyler yapmaya çalışıyorum. Programın tamamını izlemek için tıklayın Elmalılı tefsirini anlatıyorum, çok uzun zaman önce başlamış bir proje... Fatiha Suresi'nden başladık, Rum Suresi'ni bitirdik, Lokman Suresi'ndeyiz. Bütün sureyi okumuyoruz, her sureden bir pasaj okuyarak 30. Cüz'e gelmeyi hedefliyoruz. Bu uzun vadeli bir hedef... 30. Cüz'ün Allah nasip ederse tamamını anlatmayı istiyorum. Fatiha Suresi'ni dinlemek için tıklayın Özge Özkul: Esma-i Hüsna ile ilgili çok merak edilen hususlar var. Ben bunlara geçmeden önce sizin yazdığınız kitapla ilgili konuşmak istiyorum. Esma-i Hüsna kitabını yazmaya nasıl karar verdiniz? Süreç nasıl gelişti? Neler hissettiniz yazdıktan sonra ve yazılma aşamasında? 💠 Fatma Bayram: Çok klişe bir deyim vardır. 'Ben seçmedim, seçildim diye.' Hakikaten Esma-i Hüsna'yı yazmaya seçildiğimi düşünüyorum. Yani çok büyük minnet duyuyorum Rabbime, bana bunu nasip ettiği için... 1990'da vaizliğe başladım. O dönemde kimse Esma-i Hüsna nedir, bilmiyor ve çok konuşulmuyorken; ısrarla Esma-i Hüsna'yı okumak gerektiğine, anlamak ve özümsemek gerektiğine her vaazımda bir cümleyle olsun temas ederdim. Çünkü görebildiğim kadarıyla insanların sosyal ve psikolojik sorunlarının dahi temelinde; Allah'ı doğru tanımamak doğru anlamamak doğru içselleştirememek var. Bir Allah inancı var ama muğlak veyahut kendi zihnimizde ürettiğimiz bir Allah inancı var. Nasıl bir Allah'a inanıyorsunuz? Mesela 'Beni mutlaka affedecek!' Bakın, A'dan Z'ye bütün hayatınız değişir böyle düşündüğünüzde. Veyahut da 'Ben artık affedilmem, o kadar kötü şeyler yaptım ki Allah beni affetmez!' Böyle düşünüyorsanız da bütün hayatınız A'dan Z'ye değişir. Programın tamamını izlemek için tıklayın Dolayısıyla bizim hem itikadi ve dini açıdan hem de ahlaki, sosyal ve kişisel açıdan Esma-i Hüsna'yı öğrenmeye; Rabbimizi orada anlatıldığı kadarıyla, teferruatıyla tanımaya; ruh ve akıl sağlığımız ile kişilik gelişimimiz açısından yani kemalimiz açısından, çok ihtiyacımız olduğunu, hep söyler ve ısrar ederdim. Fatma Bayram'ın Fikriyat'ta yer alan tüm yazılarını okumak için tıklayın Teferruat: Ayrıntı, ayrıntılar. Fatma Bayram: 2014'tü yanılmıyorsam, - kendisine her zaman gıyabında çok çok teşekkür ediyorum çok minnet ediyorum ve dua ediyorum - Diyanet Yayınları'nda Lamia Abul hocamız beni aradı ve Diyanet aylık dergide her ay Esma-i Hüsna'dan birini yazmak istediklerini, benim bunu kabul edip, etmeyeceğimi sordu. Sanırım benim ısrarla Esma-i Hüsna demem kulağına gittiği için olabilir. Bilemiyorum, kendisine sormak lazım. Ben çok zevkle kabul ettim. Her ay isimlerden birini yazdım. Yaklaşık 6 yıl kadar sürdü bu ve sonuna yaklaştığımızda - sanırım bir 20 isim kalmıştı- Huriye Martı Hocamız, şu andaki Diyanet İşleri Başkan Yardımcımız, yaptıkları bir toplantıda bunu kitaplaştırmaya karar verdiklerini söylediler. Programın tamamını izlemek için tıklayın Hakikaten benim bir girişimim olmadı, ben bunu yazmalıyım diye bir plan yapmadım, bir ön çalışma yapmadım. Sadece vaazlarda ısrarla söyledim, yıllarca ve Allah Teâlâ nasip etti. Bütün kalbimle inanarak söylüyorum, benim bakış açım bu konuda şudur: Rabbim acaba bende nasıl bir hayır gördü de bunu bana nasip etti? Şükür makamındayım. Aslında çok kıymetli bir kitap değil bana sorarsanız, bütün o Esma-i Hüsna literatürü içerisinde tarihe geçilecek, anılacak bir kitap değil. Bana ait olan cümleler sayılıdır kitapta. Çünkü bu ihbari bir konu. Yani sizin fikir edebileceğiniz, yeni buluşlar yapabileceğiniz bir konu değil. Allah kendisini nasıl anlatmışsa öyledir Rabbimiz. Ve siz oraya bir şey ekleyemezsiniz bir şey çıkaramazsınız. İhbari: Haber vermeyle ilgili View this post on Instagram Fikriyat (@fikriyat)'in paylaştığı bir gönderi Özge Özkul: Esma-i Hüsna'yı doğru anlayabilmek için doğru kaynaktan okumak gerektiğini biliyoruz ama öncelikle Esma-i Hüsna'nın ne olduğunu bilmemiz gerektiğini düşünüyorum ben. Esma-i Hüsna nedir? 💠 Fatma Bayram: Bu şimdi bana bir hatıramı çağrıştırdı. Vaizliğin ilk yıllarında hiç unutmuyorum, Sahrayı Cedit'te Erenköy'de, Sahrayı Cedit Camii'nde vaaz vereceğim. Dedim ki; 'bugün şirk çeşitlerini anlatayım.' Anlattım, kendimce. Yaklaşık bir saat kadar sürecek vaaz. Son 15 dakikaya geldiğimde, cemaatten birisi dedi ki; 'Hocam şirk ne demek?' Bu bizim ihmalimizdir. Bazı temel şeyleri herkesin bildiğini zannederiz ve tanımlamayız. Aslında tanımı bilmiyordur muhataplarımız. Esma-i Hüsna, kelime anlamıyla en güzel isimler demek. Ve Rabbimizin isimlerinin, insanlar tarafından bilinebilenlerini içerir. Çünkü sınırsız sayıda ismi olduğunu bir Hadis-i Şerif'ten biliyoruz. Efendimiz (SAV) bir duasında; 'Allah'ım Sana en güzel isimlerinle iltica ediyorum, hatta kendine sakladığın ve hiç kimseye söylemediğin isimlerinle de iltica ediyorum' der. Cenab-ı Hakk'ın varlığının sonsuzluğu, tabi ki isimlerinin de sonsuzluğunu zorunlu kılıyor. Çünkü her isim, başka bir boyut demek. Onu sınırlayamayacağımıza göre isimleri de sonsuz, demektir bu. Fatma Bayram'ın Fikriyat Instagram hesabından canlı olarak verdiği 'Elmalılı Hamdi Yazır'dan Fatiha Tefsiri' derslerine ulaşmak için tıklayın Fatma Bayram: Benim ısrar ettiğim şurasıydı; insanlara 'en iyi kimi tanıyorsunuz, tarif edin' desek, kaç tane nitelik sayabilirler? Ben düşünüyorum, en iyi bildiğim insanı tarif etmeye kalksam; 20 tane sayabilir miyim acaba? 20 tane ayrı özellik… 5-10 tane sayabilirim, belki çok dikkatli, analiz yeteneği kuvvetli birisi 20-25 tane saysın. Bu kadar bilebiliriz yani birbirimizi. Bu birincisi. İkincisi; bu saydığımız niteliklerin hiç değişmeyeceği garanti mi? Ben şu anda diyelim ki çocuğumla, eşimle, annemle beraberim. Allah ömür verirse 30 yıl daha beraber olacağım. Bu 30 yıl içinde bu niteliklerin hiç değişmeyeceğini garanti edebilir miyiz?İnsanlar diyorlar ki mesela; 'hiç tanıyamamışım, bunun içinden bambaşka biri çıktı' diyorlar. Allah Teâlâ'nın en güzel isimlerini bilmek şu demek: Bir; hiç kimseyi tanıyamayacağın kadar detaylı Rabbini tanıyabilirsin. İkincisi sana sürpriz yapmayacak. Yani ben Rauf'um demiştim ama şakaydı, demeyecek. Hiç değişmeyecek, dolayısıyla müthiş bir güven ilişkisi var. Rabbimin hiç değişmeyeceğini biliyorum. Bir de en güzel isimlerin içerisinde celal isimleri de var. Kahhar nasıl en güzel isim oluyor? Cebbar nasıl en güzel isim oluyor? Bu celal isimlerini de en güzel isim diye nitelemenin zımnen anlamı: Allah'tan gelen hiçbir yaratılış, bizim için takdir edilen hiçbir şey çirkin değildir. Her şey çok güzeldir. Eğer ama O'ndan geldiyse… Zımnen: Üstü örtülü olarak, kapalı bir biçimde, dolaylı olarak, dolayısıyla. Fatma Bayram: Bir bizim kendi yaptıklarımız var bir de pür kader olan var. Tabii Allah takdir etmeden hiçbir şey yaratılmaz ama pür takdiri ilahi olan var. Mesela pandemiye rastlamamız… Bu da insanların elleriyle yaptığı hatanın sonucu muhtemelen fakat ben yapmadım, siz de yapmadınız. Bizim bunu yaşamamız benim açımdan pür kader, takdir. Pür kader olan hiçbir şey, kötü değildir, çirkin değildir. Oradaki güzelliği görmen, çıkarman gerekir. Bu artık o kadar çok söylendi ki klişeleşti ama Allah'tan gelen bir şey çirkin olabilir mi, Allah'ın kitabından bir emir, konu çirkin olabilir mi? Dolayısıyla bizim dinle olan problemlerimiz, aslında yaratıcıyla olan problemlerimiz demek…Ama çok cesaret edip, dile getiremiyoruz. Kendisiyle uğraşamayacağımız için – uğraşmayalım da zaten- emirleriyle uğraşıyoruz. Orayı zorluyoruz, sorguluyoruz. Benim için takdir ettiği cinsiyetim, milletim, ailem bunları ben seçmedim. Bunların hiçbirisi benim için çirkin olamaz. Bunlar benim hayata bakışımı, ruh sağlığımı ne kadar derinden etkileyen bakış açıları. Bunun için Esma-i Hüsna'nın büyük bir iyileşme potansiyeli taşıdığını da düşünüyorum. Esma-i Hüsna bilmek, insanın yaratılıştaki ve kendi hayatında olup, biten kişisel hikâyesindeki güzellikleri de görmesine yardım edeceğini düşünüyorum. Özge Özkul: Hocam bununla ilgili sizin bir sözünüz var kitapta. 'Varoluşumuzu anlamlandırmak için Allah Teâlâ hakkında doğru bilgiye sahip olmak gerektiğini ve bunu kendi gücümüzle idrak edebilmemizin imkânsız olduğunu' söylüyorsunuz. Kendi gücümüz derken aynı şeyden mi bahsediyorsunuz? Fatma Bayram: Aynı şeyi söylüyoruz. İdrak etmek demeyelim de tanımlamak diyelim. Ben kendi gücüme dayanarak; akli, sezgisel, kalbi fark etmez... Kendi yeteneklerime ve kapasiteme dayanarak, Allah'ı tarif edemem. Öldükten sonra ne olacağını söyleyemem. Çünkü bu benim hem aklımın yeterlilik alanının dışında hem gözlem alanımın dışında. Burayı birisinin bana haber vermesi lazım. O haber gelmediğinde ben bilemem orayı. Besmele tefsirinde Elmalılı Hamdi Yazır, çok önemli bir şey söyler: 'Besmele'deki 'Be' bizi ve bütün varlık âlemini, yaratıcıya bağlayan be'dir. Çünkü bir Arapça cümle fiille başlar veya isimle başlar. Burada besmelenin müteallakı denilen o fiil yok. Bismillahirrahmanirrahim - Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla... Bu cümlenin yüklemi yok. Müteallak: Bağlanılan yer, taalluk edilen yer, harfi cerin dayandığı, bağlandığı kelime. Yüklem bizim yaptığımız her şey. Ben buraya girerken, besmele çektim. Rahman ve Rahim olan Allah'ın adıyla... Ne demek bu? 'Bu röportajı Yarabbi, Sen'in razı olacağın şekilde, Sen'in huzuruna çıktığımda mahcup olmayacağım şekilde tamamlamayı niyet ediyorum. Bana bu konuda Rahman ve Rahim isimlerinle tecelli et' demiş oluyorum. Dolayısıyla o bağı kuramamanıza sebep oluyor, Allah bilginizin eksik olması... Bağı kuramamak, yaptıklarınızı Allah ile bağlayamamak demek, tesbihin imamesinin kopuk olması demek. Bu yüzden devamlı bir arayış içerisindeyiz, devamlı tatminsiziz. Çok çalışıyoruz ama boşa çalışıyormuşuz gibi hissediyoruz. Niye çünkü 'rıza-i ilahi'ye bağlayamıyoruz yaptıklarımızı. Rıza-i ilahi: Allah'ın kulundan memnun olması. İnsanların çok sorduğu ve yanıldığı bir şey var. Kimin cennete, cehenneme gideceğini birisi bilebilir mi? Bilemez. Kimse bilemez. Bir hadiste diyor ki; 'bir köpeğe su verdi, Allah onu cennete koydu' diyor. Yarın bir gün onun Allah'ın hoşuna gidecek bir tek iş yapmayacağını ben bilebilir miyim? Bilemem. Resul-i Ekrem'in (SAV) hadis-i şeriflerini Riyazüs Salihin'den okumak için tıklayın Fatma Bayram: Bunu niçin söylüyorum? Ben, bu kadar bilgime rağmen kim cennetlik kim cehennemlik onu dahi bilemem. Bunu bilemeyeceğimi bilmek, benim bütün insanlarla ilişkilerimi nasıl değiştirir, bir düşünün. Ya bildiğimi düşünseydim? Benim ilişkilerim nasıl olurdu, bir düşünün. Allah diyor ki; 'Hayır, orayı sen bilemezsin.' Orayı bilemeyeceğimi, O söylerse bilebiliyorum. Dolayısıyla bizim gücümüzün dışında, orayı tanımlamak. Orayla ilgili 'dır'la biten cümleler kurmak. O âlemi kuran kaynaktan bilgi gelmeden, sen nasıl bilebilirsin! Onun için ayet ve hadislerle bize bildirilen bu bilgilerin üzerine kurmamız gerekiyor. Puzzle'ın çerçevesini bunlar çiziyor. Bu puzzle, bir portre mi bir manzara resmi mi nedir? O çerçeveyi işte bu ihbari bilgiler çiziyor. Bu yüzden biz orayla ilgili akli tahminlerde bulunamayız ama aklımız orayı idrak etmek zorundadır. Yapabildiği kadar, kendi gücü nispetinde anlamak zorundadır, anlamlandırmak zorundadır. Onu yapamadığınızda da kuru kuruya inanmış olursunuz. Hayatınızda hiçbir sonucu görünmez. Özge Özkul: Sınırlarımızı bilmek mecburiyetindeyiz… Fatma Bayram: Evet, sınırlarımızı bilmek ama o sınırları çok abartıp, yapamayacağımız şeylerin sayısını da çok artırmamak. Çünkü orada bize düşen şeyler de var. Benim her yaptığımın Allah'ın huzurundaki neticesiyle bir bağ kurmam gerekiyor, hayattayken, o işi planlarken. Özge Özkul: Esma-i Hüsna'nın birbiriyle ilişkisi var mıdır? Bir de kitabınızda 'Rabbimiz ism-i azamı isimlerinin içinde gizlemiştir' diyorsunuz. İsm-i Azam'dan da bahsedebilir misiniz? Fatma Bayram: Esma-i Hüsna'nın birbiriyle ilişkisi var ve o ilişkiyi kurmadığımızda da zaten baştan beri anlattığımız o işlevler yerine gelmez. Beklenen sonuç gerçekleşmiş olmaz. Mesela siz Allah Teâlâ'nın Hâkim isminin – Kur'an'da çok bir arada geçer- Âlim ismiyle ilişki olmadığını düşünebilir misiniz? İlimsiz hikmet olur mu? İlim sahibi olmayan birinin davranışları, yaratımları hikmetli olabilir mi? Mesela yine Elmalılı üzerinde çok durur, Rahman ismiyle Kadir ismi arasındaki ilişki... Gücü yetmeyen birinin merhameti, zavallı bir merhamettir. Cezalandırmaya gücü yeten, kahretmeye perişan etmeye gücü yeten birinin size merhamet göstermesi tam bir merhamettir. Dolayısıyla bu isimlerin kemali, birbirleriyle olan ilişkisiyle zaten anlaşılabilir. İslam Ansiklopedisi'nde - ben kitabı yazarken ilk yaptığım şey, o ismi İslam Ansiklopedisi'nden açmak, okumak... Bu vesileyle Bekir Topaloğlu hocamıza da Allah rahmet eylesin. O maddelerin çoğunu o yazmış. Her biri çok güzel birbirinden kıymetli- bu isimler şunlarla da alakalıdır diye mutlaka söylenir. Farklı seslerden Kur'an-ı Kerim meali dinlemek için tıklayın Fatma Bayram: Fakat ben o alakanın sınırlanamayacağı kanaatindeyim. Mesela kimyadaki bir formül gibi değil bu. Her an denkleme yeni bir element girecek olsaydı, biz o denklemleri sabitleyebilir miydik? Sodyumla, klor birleştiğinde şu oluyor diyebilir miydik, diyemezdik. Allah'ın isimleri sonsuzsa o zaman biz de hangisi, hangisiyle alakalı diye son sözü söyleyeceğimiz bir formül üretemeyiz. Sizde bu isimler tecelli ettiğinde, o bağı kendi iç dünyanızda kurmalısınız. Mesela merhamet… Rahman ve Rahim isimleri üzerinden örnek verelim. Rahman ve Rahim isimleri bir kudret barındırmıyorsa, sadece acımaktan ibaret kalır. Yolda, bir arabanın çarpıp kenara attığı, ayağı kırılmış bir kedi gördünüz… Zavallı dediniz ama çok aceleniz var, hiç bakamadınız. Çünkü gücünüz yetmiyor vaktinizi o kediye ayırmaya. Bu merhamet, fonksiyonel bir merhamet değil. Âlim ve hakim örneğinde olduğu gibi… İlim sahibi olmadan, nasıl hikmet sahibi olacaksınız? Söyledikleriniz nasıl hikmetli olabilir iliminiz eksik olduğu zaman? Buradan tabi bazılarına çok değinmeler gidiyor ama inşallah üzerlerine alınırlar. Özge Özkul: İsm-i Azam'dan da bahsedebilir misiniz? Fatma Bayram: İsm-i Azam'a gelince o konu tartışmalı bir konu. İslam Ansiklopedisi'nden lütfen izleyiciler baksınlar. İsm-i azam şudur, diyenler var. Büyük çoğunluğun görüşü Lafzatullah'tır, yani Allah ismi ism-i azam'dır. Çünkü ismi cami olan bir tek O'dur. Allah dediğimizde Rabbimizin özel ismidir, ismi has deniliyor buna. Nasıl ki özel isim, sizin bütün niteliklerinizi içinde barındırıyorsa; Fatma Bayram dediğinizde eş, anne, evlat, kız kardeş, hoca, yazar ne kadar nitelik varsa hepsi bu özel ismin altındaysa, Allah lafzı da bütün hepsini içerir. Hatta ben Esma-i Hüsna okuyan, dinleyen veya derslere giren insanlara diyorum ki; Allah dediğinizde hepsini demiş oluyorsunuz zaten. Okumanıza o kadar gerek yok diye espri yapıyorum. Çoğunluğun görüşü bu. Ama benim çok sevdiğim bir görüş var. Ben o kanaatteyim. O görüşü çok beğeniyorum. Benim değil bunların hiçbirisi, kitaplardan okuduklarımız… *Diyor ki bazı araştırmacılar muhakkikler, her ismin bir azamiyet sınırı vardır. Her ismin bir azami noktası vardır, tecellide. Bu şu demek; siz mesela çok çok sıkıştığınız, darda olduğunuz bir anda, ellerinizi açıp canıgönülden, büyük bir hulusi kalple Ya Vehhab dediniz. O isim, o anda sizin için ism-i azam olur, diyorlar. Ben bu yorumu çok seviyorum. Fatma Bayram: Çünkü canlı bir metin gibi size bakıyor, Kur'an-ı Kerim'in de böyle olduğunu düşünüyorum. Böyle hayal ederim hep Kur'an-ı Kerim'i... Size bakıyor, o anda neye ihtiyacınız varsa, onu karışınıza çıkarıyor. Hatta 'hangi ismi okuyalım?' diye çok sorarlar bize. Ben bu gibi şeylere hiç girmem çünkü bunun dini kaynaklarda müdellel bir yeri yok ama tarihi bir tecrübedir. İnsanların bir disipline ihtiyacı vardır. Tevvab ismini çok çekin demektense, her namazdan sonra 100 kere çek veya sabah namazından sonra 100 kere çek denmesini istiyorlar. Bu onları disipline ediyor. Bunda da bir sakınca görmüyorum ama ben kendim bunu diyecek yetkinlikte değilim. Şunu şu kadar çek, hiç kimseye demem, demedim şimdiye kadar. Fakat siz o ismi, o anda canıgönülden söylediğinizde böyle bir azamiyet barındırıyor içerisinde. Şöyle derim insanlara; daraldınız, bir duaya ihtiyacınız var ve bunun size özel olmasını istiyorsunuz. Aslında çok kuşatıcı dualar var, Rabbenâ âtina duası gibi… Bütün hayatımızı, dünyamızı ve ahiretimizi içine alan bir duadır. Ama bazen daha kişisel daha spesifik bir şey okumak istiyor, durumuna özel kişiler. O zaman diyorum Esma-i Hüsna'yı okuyun şöyle bir baştan sona ve hangisinin size o an için çok lazım olduğunu hissettiyseniz, onu söyleyin. Çünkü o anda o sizin için ism-i azam. Ben bu yorumu çok seviyorum, azamiyeti bir isimde dondurmuyor. Efendimiz'den (sav) ism-i azam'la ilgili epey bir rivayetler var. Bazı duaları işittiğinde; 'bu adam ism-i azam'la dua etti, kabul olacak duası' diyor. Aynen Kadir Gecesi'nin gizlenmiş olması gibi ism-i azam'ın da Esma-i Hüsna içerisinde gizli olduğunu ve bizim onu keşfetmek için her seferinde dikkatle bakmamız gerektiğini düşünüyorum. Nasıl ki sizin tam bir yakınlıkla, bir geceyi ihya etmeniz o geceyi size Kadir kılabilir, ism-i azam da öyle. Özge Özkul: Mesela kedi örneği verdiniz, 'merhamet etmiş oluyor muyuz' diye… Esma-i Hüsna'nın kişilik ve ahlakımızın oluşmasında da bir etkisi vardır diyebilir miyiz? Fatma Bayram: Kesinlikle bence inançtan sonra en önemli kısmının bu olduğunu düşünüyorum. Tabi bu teori, İbn Arabi'nin teorisidir. Fakat İslam âlimleri de buna katılırlar, büyük ölçüde. Şöyle diyor İbn Arabi -haddim değil o alanlara girmek ama bir alıntı yapayım- 'Varlık' diyor, 'Cenab-ı Hakk'ın ilminde bir taslaklar halindeyken' - a'yan-ı sabite diyelim buna - 'kutsal bir taşmayla, isimlerin o taslaklara tecelli etmesiyle zuhura gelmiştir' diyor. Dolayısıyla sufiler bunu çok güzel işlerler eserlerine. Buna göre her birimiz bir esmanın veya birkaç esmanın yeryüzündeki tezahürüyüz. Buna mâ hulika leh deniyor yani bugünkü psikolojide yaratılış sebebin. İnsan ne için yaratıldı, genel izah var da peki siz ve ben niye yaratıldık? Kendini gerçekleştirmek için önce o 'niçin yaratıldığını' bulman gerekiyor. Sen nasıl bir boşluk dolduruyorsun bu evrende? Nasıl bir işe yarayacaksın? Bunun için kişinin kendisini keşfetmesi gerekiyor. İşte Esma-i Hüsna - hatta bunu yapan bir arkadaşım var, onun da burada kulaklarını çınlatmış ve uzun ömürler dilemiş olalım - Esma-i Hüsna'yı bir liste şeklinde çıkarıyor ve her bir isim bir insanı tecelli ettiğinde, o insanın ahlakı ne olur? Fatma Bayram: O zaman Ali Osman Tatlısu'nun kitabından çalışıyoruz bunları, onunla. Birer cümleyle onu da yazıyor. Bende hangileri var. Mesela bazı isimler bazı insanlarda çok bariz bir şekilde öne çıkmıştır. İşte o, o ismin yeryüzündeki tecellisidir. Bazıları çok cömerttir, cömert olmak için hiç zorlanmaz. O kadar ki vermemek için çaba sarf etmesi gerekir, çok vericidir. Kerim isminin veya Vehhab isminin tecellisi onda gerçekleşti. Peki, sırf buradan mı yürüyecek hayatı boyunca? Kemal nedir? Kemal, diğer bütün isimlerin de bir bütün oluşturacak şekilde sizde tecelli etmesidir. Onun için Esma-i Hüsna'ya böyle bir liste oluşturup baktığımızda bizde kuvvetli olan özellikler hangileri, bunları korumaya çalışmak; zayıf olanları güçlendirmeye çalışmak, hiç olmayanları veya çok eksik olanları diyelim, biraz daha parlatmaya çalışmak… Bizim için ne oluşuyor bakın böyle yaptığımızda; bir kişilik gelişimi müfredatı oluşmuş oluyor. Bazılarına vermek hiç zor gelmiyor da affetmek çok zor geliyor. Affedici olmadan Gaffâr, Gafûr, Tevvâb, Afüvv kaç tane isim var, affetmeyle ilgili. Affedici olmadan bir kemalden söz edebilir miyiz? Yeryüzüne insan olarak geldik, insân-ı kâmil olarak gitmemiz gerekiyor ya ona bir kemal eklememiz gerekiyor, o bizim çabamıza kalıyor. İşte o kemal yolculuğunda Esma-i Hüsna bize bir müfredat programı yapıyor. Özge Özkul: Esma-i Hüsna'nın tecelli etmesi için bir Müslüman olarak nelere dikkat etmeli, nasıl bir yaşam sürmemiz gerekiyor? Fatma Bayram: Bir defa kendimizi mükemmel zannetmememiz gerekiyor. Kusurlu ve eksik olduğumuzu bilmek ve eksikleri tamamlamaya çalışmak gerekiyor. Fakat bazen de bunu çok ciddiye alan kardeşlerimiz var. Çok ihlaslı insanlar. Onlara da genele 'aman işte eksiklerinizi bilin dikkat edin, kendinizi geliştirmeye çalışın' - ben kendime de söylüyorum bunu - diye böyle vurgularken, o insanlar zaten kendi eksikleri üzerine çok düşünen insanlar. Bu sefer kendilerini iyice suçlamaya başlıyorlar. Onlar da böyle yapmamalı. Onlar da Allah'ın lütfu, nimeti, Cenab-ı Hakk'ın tecellisi olan güzelliklerini, kendilerinin güzelliklerini fark etmeli… Şöyle diyelim, sınıf geçmeniz için diyelim bir ortalamayı tutturmanız gerekiyor. Matematiğiniz süper ama tarihiniz zayıf. Matematiğin süper olması size bir motivasyon olmalı. Matematiği çok iyi yapıyorsan, biraz daha çalışsan tarihi de yaparsın, demesi gerekiyor insanın. Kendisindeki iyi tarafları bilmek onları korumaya çalışmak, eksiklerinin farkında olmak… Fatma Bayram: Mesela ben hep şu örneği veririm. Belki bu kâfi olacaktır. Allah Teâlâ; Âdem'i yarattığında ve Kur'an-ı Kerim'in hemen en başında, 2 -3 sayfa sonra bu kıssayı anlatıyor. Âdem'i yarattığında biliyorsunuz şeytanla bir mücadele var. Şeytan isyan ediyor Allah Teâlâ'nın emrine yani itaat etmiyor ve lanetleniyor. Âdem de isyan ediyor aslında, o da cennetteki ağaçtan yiyor ama peygamber oluyor. İkisi de birer kere isyan ettiler, biri lanetlendi biri peygamber oldu. Aradaki fark demek ki yaptıkları değil; yaptıklarını nasıl yorumladıkları. Şeytan kendi hatasını hata olarak görmedi. 'Ben haklıyım secde etmemekte, Sen yanlış bir emir verdin' dedi. Bakın bugün insanlar bu yola giriyor. Bu emir yanlış diyor, ben yanlış değilim, eksik değilim diyor. Âdem ise 'Yarabbi Sen doğru söyledin, ben yanlış yaptım diyor' ve o, onu kemale götürüyor. Bir defa eksiklerimizi görmek ve samimiyetle orayı tamamlamaya çalışmak, tamamlamaya çalışmadan da önce tövbe etmek, özür dileyebilmek, eksik olduğunu görebilmek çok büyük bir kemal… Özge Özkul: Adl isminden hareketle… 'Adalet öğrenilen bir davranıştır' diyorsunuz, Hocam. Bunu biraz detaylandırabilir miyiz? Fatma Bayram: Çok güzel oldu bu soru, çünkü az önce konuştuğumuz konuyu tamamlayacak bir örnek bu. Biz genelde kişilik özelliklerimizi 'değiştirilemez, biz böyle yaratıldık, ne yapalım, ben buyum' demeyi çok severiz. Bu bizim çaba sarf etmemize gerek olmadığını, insanların bizi böyle kabul etmesi gerektiğini, bize söyleyen bir cümledir. Nefsin çok hoşuna gider çünkü bir şeyi değiştirmesi gerekmiyor. Mesela ahlaklı olmak - adaleti de içine alacak şekilde - ahlaklı olmak öğrenilen bir davranış mıdır yoksa insanlar ahlaklı ya da ahlaksız doğarlar mı? Yalancı, sahtekâr, zalim doğar mı insan? Gerçi Cenab-ı Hakk insanoğlu için zalumen cehula diyor, çok zalimdir çok cahildir diyor. Ama o kazanılmış bir davranıştır. Allah bazı insanları zalim olarak dünyaya getiriyor, ne yapsın çaresiz, zalim olacak. Böyle bir şey söyleyebilir miyiz Allah Teâlâ için? Dolayısıyla bütün erdemler gibi adalet de öğrenilen bir davranıştır. Şunu kabul ediyorum ben; tartışmalı çok tartışıyor eğitimciler bunu… Ben getirdiğimiz genetik kodların, bizi bazı şeylere daha eğilimli kıldığını kabul ediyorum. Bazılarımız daha fevri, fevri insanlar haksızlık yapmaya daha meyyal. Dolayısıyla onun orada daha dikkatli olması lazım. Fevrilik biraz bende de var, benim gibi insanların aman dikkat edeyim hemen reaksiyoner davranmayayım. Hemen hükmü yapıştırmayayım, biraz halim olayım demesi lazım, kendi eksikliğini bilmesi lazım. Yaratılıştan herkesin eşit geldiğini düşünmüyorum, doğrusunu isterseniz. Bazı avantajlar ve dezavantajlarla geldiğimizi ve bunun da bizim imtihanımız olduğunu ama ahlakın herkes için mümkün olduğunu düşünüyorum. Fatma Bayram: Bir de sayı doğrusu örneği veririm ben, madem biz avantaj ve dezavantajlarla dünyaya geliyoruz. O zaman sayı doğrusu üzerinde farklı yerlerde dünyaya geliyoruz. Peki, Allah Teâlâ bunu böyle yaptığında bize haksızlık yapmış olmuyor mu? Birisi -30'da dünyaya geliyor biri +10'da dünyaya geliyor. Âcizane kanaatim; haksızlık yapmış olmadığını çünkü Cenab-ı Hakk'ın bizi, vardığımız yerle değil, kaç basamak yükseldiğimizle değerlendireceğini düşünüyorum. -30'daki biri -5'e gelmişse çok uğraşarak, +10'daki biri de +20'ye gelmişse, hangisi daha çok çaba sarfetti; -5'teki… Ama biz insanlar birbirimizin nereden başladığına bakmıyoruz. Nereye geldiğine bakıyoruz. Dolayısıyla diyoruz ki +20'deki ne kadar güzel bir insan. -5'teki bir de namaz kılıyor, ne kadar kötü bir insan diyoruz. Merhamet de sevgi de öğrenilen bir davranıştır. Bunu psikologlar, araştırmacılar, felsefeciler çok güzel işliyorlar kitaplarında. Bize çok sorulan bir sorudur bu… Kardeş kavgaları, eşler arasındaki kavgalarda hemen ertesi gün 'Alo Fetva' hattını arayıp, sorarlar. Affetmelisiniz, diyoruz. 'Elimde değil affedemiyorum' diyor. Allah Teâlâ'nın Kur'an-ı Kerim'de bizim duygularımızla emirler vermiş olması, duygularımızı yönetebileceğimizi gösteriyor. Nur suresinde ifk hadisesini anlattıktan sonra Cenab-ı Hakk diyor ki; - elâ tuhibbûne en yaġfira(A)llâhu lekum - yani o iftiraları atanları affetmemiz gerektiğini söylüyor, sahabeye. Orada baş aktör Hz. Ebu Bekir'dir. Hz. Ebu Bekir'e kızına zina isnadı yapan adamı, affetmesi gerektiğini söylüyor. Gerekçe olarak da: 'Allahın seni affetmesini istemez misin?' diyor. Dolayısıyla af elimde değil diye bir şey yok, elinde olmasaydı Allah bizden onu istemezdi. Nur Suresi'ni dinlemek için tıklayın Mesela biliyorsunuz değerler eğitimi var. Yani baltalamayayım hiçbir çalışmayı ama yani ben ahlakın, değerlerin okulda öğrenileceğini düşünmüyorum. Ben son derece doğal ortamınız, asıl habitatınız neresiyse; orada bunların öğrenileceğini düşünüyorum. Yani adil olmayan bir baba adil olmayan bir anne - kardeşleri arasında olsun işte akrabalar arasında olsun - adil bir çocuk nasıl yetiştirebilir ki? Çok özel bir ikram olması lazım. Allah'ın özel bir ikramı olması lazım. Özge Özkul: Kitabınızda yine güzel bir noktaya değiniyorsunuz. Bence çoğumuzun pek bilmediği bir detay bu... 'Rabbimizin isimleri içinde korkutan anlamına gelen bir isim yokken güven anlamına gelen mümin ismi vardır.' Bunu şuraya bağlayacağım hocam; hayat karmaşasında ve gördüklerimiz, yaşadıklarımız maddi-manevi olarak her şeyden bizi korkutur hale geldik. Yaşadığımız felaketler, pandemi, virüs en yakın örneği... Bu korkulara maruz kalanlar için Rabbimiz nasıl bir yol göstermiştir? Fatma Bayram: Mümin isminden yola çıkarak konuşayım. Korkular doğuştan mıdır? Bu konu tartışılıyor. Âcizane kanaatim ben korkuların doğuştan olduğunu düşünmüyorum, öyle olsaydı çocuk ateşe girmezdi, camdan atlamazdı. Tevarüs ediyoruz, ailesinde şiddet gören çocuk, kötü muamele gören çocuk, bastırılan, sindirilen çocuk, korkmayı öğreniyor. Tevarüs: Kalıtım yoluyla birinden ötekine geçme. Son durumu bilmiyorum, emekli olduktan sonra... Diyanet'e gelen soruların ciddi bir yüzdesi korkularımızla ilgili... Çünkü korku değişmiyor, nesnesi değişiyor. Siz çocuğunuzu öcüyle korkutmuşsanız tabi ki 15 yaşına geldiğinde öcü diye bir şey olmadığını biliyor ama 15 yaşındayken başarısızlıktan korkmaya başlıyor. 25 yaşına geldiğinde sevilmemekten korkmaya başlıyor, uyduruyorum şu anda. Fatma Bayram: Dolayısıyla korku devam ediyor, sadece korktuğu şeyler değişiyor ve bunlar hayatına inanılmaz ketler vuruyor. Efendimiz'in (SAV) bu konuda güzel duaları vardır. Aşırı saldırganlıkla, korkaklık arasında cesaret denen erdem vardır. Saldırgan da korkak da olmayacaksınız; cesur olacaksınız. Esma-i Hüsna'yı başta anlattığım gibi bir denge içerisinde kendimizde var etmeye çalışmamız lazım. Mesela ben de kendince korkuları olan bir insanım, mümin ismini ben de çok çalışıyorum. Basit cümlelerle bunu kendi kendinize tekrarlayın, benim cümlem şuydu: 'Allah var korku yok.' Çok basit bir cümle ama tam korktuğunuz anda bunu söyleyin, inanılmaz bir güç geliyor içinize. Ben Esma-i Hüsna'nın bu açıdan çok tedavi edici olduğunu düşünüyorum. Allah yardım etsin, korkuların zirve yaptığı bir çağda olduğumuzu düşünüyorum. Özgürlük, bireysellik, sen çok kıymetlisin, bu mesajlar neden bu kadar çok, çünkü çok korkularımız var. Özge Özkul: Korku da bir nevi öğreniliyor mu? Fatma Bayram: Tabi korku öğrenildiği gibi güvenmek de öğreniliyor. Bunu çok önemsiyorum. Birkaç psikolog arkadaşla da bunu konuştum ve teyit ettim çünkü bana göre çok önemli bir şey… Mesela hepimizin az veya çok travmatik bir çocukluğu var, kendimizce travmalarımız var. Hayat boyu o travmalar bizi esir etmek zorunda mı? Örneğin; Allah hakkında yanlış bilgilerle doldurulmuş kafamız ve belli bir mesafeyle gelmişiz, yetişkinlik çağımıza. Ben bunlara diyorum ki 'artık büyüyün…' '5 yaşındayken camide bana şöyle davrandılar' diye hayatın boyunca dinden nefret etmek nedir? Veya camiye girmemek? Bu 5 yaşındaki davranışın sürdürülmesi demektir. Benim söyleyeceğim şu; insan, yetişkin ve artık bir birey olduğunda inançlarını seçmesi lazım değil mi? Seçmediğiniz şey zaten size dikte edilmiş bir şeydir. Oradan Elmalılı da aynı şeyi söylüyor. 'İçinde ihtiyar barındırmayan inanç dindar yapmaz kişiyi' diyor. Dindar olmak senin kendi seçiminin sonucu olması lazım. Yetişkin bir birey olduk, Esma-i Hüsna'yı okuduk ve dedik ki 'biz Allah'ı yanlış biliyormuşuz. Böyle değil şöyleymiş; şöyle değil böylemiş. Ben yanlış şeylerden korkuyormuşum.' Ben cehennem korkusunun çok sağlıklı bir korku olduğunu düşünüyorum, yetişkinler için. Ne demek sağlıklı korku? O korkunun sizi götüreceği neticeden kurtulmak için ne yapmamız gerektiğini biliyorsanız, bu sağlıklı bir korkudur. Sağlıklı korkunun dindeki adın inzar. Yani akıbetini hatırlatıyor. Fatma Bayram: Doktor diyor ki 'sigarayı bırakmazsan bacağın kangren oluyor, kesilecek.' Korkutuyor değil mi? Peki bu korkutmaya, lütfen beni korkutma doktor bey mi diyelim? Bu korkutma sağlıksız bir korkutma mı? Hayır, sağlıklı bir korkutma çünkü ne yapması gerektiğini biliyor. O sonuçtan kurtulmak için ne yapması gerektiğini biliyor. İşte cehennem korkusu da böyle bir korku… Peki, 'travmalarımızın sonuçlarını tedavi edebilir miyiz?' önemli kısmı burasıydı. Bunu psikologlara sordum. Yani yanlış bilgiler, Allah, cehennem, din hakkında yanlış bilgiler yüzünden oluşturduğunuz, yaşadığınız travmalar ve bunların sonucu olarak din hakkında duyduğunuz o sıkıntılı duygular, doğru bilgiyle bütün bu inançlarınızı tashih ettiğinizde, geçmişteki o travmanın etkisi de düzelir mi? Düzelebileceğini söylüyorlar. O bakımdan da Esma-i Hüsna bir şifadır. Özge Özkul: Neyden, nasıl korktuğumuzu bilirsek, üzerine gidebiliriz, sanıyorum… Fatma Bayram: Tam tersi ümit de öyle… Ben seçilmiş bir insanım, ben zaten falancanın kızıyım, o yüzden cennetliğim. Böyle haddini aşmış bir ümit de yanlış bir bilgi. O da insanın dini duyarlılıklarını sıfırlıyor; çünkü ben zaten cennetliksem niye çaba sarf edeyim ki? Zaten ben falancanın yakınıyım, beni kurtaracak öbür tarafta. O zaman niye gayret edeyim ki ben, garanti zaten benim kurtulmam… Özge Özkul: Her şey çok ince bir çizgiye bağlı… Fatma Bayram: Evet, Allah Teâlâ, Rabbimiz kendisini bize o kadar detaylı anlatmış ki, ben buradan eve nasıl gideceğim, trafik nasıldır, onu bilemiyorum ama dirilince ne olacağını çok iyi biliyorum. Çünkü orası çok iyi anlatılmış ve sürpriz yapmaz, değişmez. Allah baki ismi o demek. Özge Özkul: Rabbimizin Vekil isminde 'günümüz insanının artık bedenini, hesabını vereceği bir emanet değil de mülkiyet olarak gördüğünü' söylüyorsunuz. İnsanların güzel görünme uğruna bedenlerine, ruhlarına yaptığı tahribatlarla ilgili neler söylersiniz? Rabbimiz bu konuda bizleri nasıl uyarmıştır? Fatma Bayram: Aslında o konuda Nazife Şişman bizi, çok güzel bir şekilde uyardı. Kitabının adı Emanetten Mülke. Tam bir medeniyet kulvarı değişimidir bu... Yani İslam medeniyetinde kendi bedeniniz de dahil olmak üzere her şey emanettir. Çocuklarınız size emanettir, bedeniniz emanettir, sağlığınız emanettir, aklınız emanettir, siz hiçbir şeyin sahibi değilsiniz. Bunların hepsinin sahibi Malikül Mülk olan Allah'tır, melik olan Allah'tır. Size bunlar bir süre ile sınırlı olarak -süreyi de belirtmemiştir, o her an alınabilir sizden- ve belli kurallara riayet ederek, kullanmanız üzere size emanet etmiştir. Fikriyat'ta yer alan Esma-i Hüsna videolarını izlemek için tıklayın Fatma Bayram: Yani komşudan diyelim ki çok kıymetli bir elektrik süpürgesini, çok nitelikli bir makinasını emanet aldığınızı düşünün. Islak zeminde kullanmayın diyor. Yarım saat kullandıktan sonra dinlendirin diyor. O makine sizin değil. Bu söylenenleri yaparak kullanmanız gerekiyor. Bütün hayata böyle bakmışlardır. Hayvanlar emanettir, su emanettir, benim suyum, faturasını ben ödüyorum, istediğim gibi açarım dememişlerdir, hiçbir zaman. Bu zihniyet gitti, bunun yerine 'benim bedenim benim kararım' diyen, 'benim hayatım benim tercihlerim' diyen bir hayat tarzı şu anda bütün mecralardan pompalandı. Filozoflar, psikologlar, ünlüler, sosyal medya yani her mecrada bu çok ciddi bir şekilde pompalandı. Bunun arkasındaki, nasıl diyeyim; yaşadığımız dünyayı yapısöküme uğratan zihniyetin niyetini bilmeyi çok isterdim. Kendimce birtakım görüşlerim var ama müdellel değil, onları kendime saklayayım. Ve nereye geldik? Benim bedenimse, ben bunu istediğim gibi yaparım. Burnumu beğenmiyorum, şunu beğenmiyorum değiştireyim, cinsiyetimle barışık değilim. Başka bir cinsiyet yaşamak istiyorum. Onu değiştireyim. Hayat benim dolayısıyla hiç kimse bana karışamaz. Mesela burada bir handikapları var; komik buluyorum. Anne-babasının kendisine herhangi bir uyarıda, ikazda bulunmasını reddediyor. Ama tüketimle ilgili bütün mecralardan kendisine dayatılan hangi müziği dinleyeceği, ne tarz bir pantolon giyeceği, neyi yiyeceği-yemeyeceği, hangi mekânlara gideceği kendisine dayatılmasına karşın hiç karşı çıkmıyor. Fatma Bayram: Tam tersi bunları o kadar gönüllü bir şekilde yapıyor ki, çünkü bunları yaparsa kabul göreceğini düşünüyor. Ama ne zaman ki ahlaka, erdemlere, insanlar arası ilişkilere, inançlarınıza dair bir şey söyleyecek olsanız; benim hayatım benim kararım diyor. Biz bile kendimize bakalım yani kimseyi burada yargılamıyorum. Ben kendimde bile bunun yansımalarını görüyorum. Esma-i Hüsna bize diyor ki; hayır seni bir yaratan var, bir şekillendiren var. Bir kurallar var ama bu kurallar A'dan Z'ye her şeyi kuşatmıyor. Az önce puzzle meselesinde verdim, her zaman senin için seçenekler var. Allah bizi mum gibi yapmıyor, ben Cenab-ı Hakk'a en çok saygı duyduğum, hayran olduğum hususlardan birisi budur. Çünkü ben kendi duygularıma bakıyorum. 3 çocuğum 3 tane torunum var. Eğer benim haşa Cenab-ı Hakk gibi bir kudretim olsaydı, bu çocukları A'dan Z'ye kendi istediğim gibi yapmaz mıydım? Yapardım. Cenab-ı Hakk bana diyor ki; 'ben sana doğruyu ve yanlışı söylüyorum, tercih etmek senin elinde…' Bugünkü insan, onun söylenmesini dahi istemiyor. Zaten kimse kimseyi dine uyması için zorlayamaz çünkü Allah zorlamamış. Yanlış yapıyorsun, bu yanlış denmesine; o ayetin, hadisin, hükmün kendisine hatırlatılmasını dahi istemiyor. Kendi bedeninin hâkimi kendisini zannettiği için… Bu sadece bir zan… Bizi bütün bağlarımızdan kurtararak tüketimin korkunç çarkı karşısında tek başımıza bırakmak istediklerini düşünüyorum. Bu bir komplo teorisi değilse eğer… Özge Özkul: Geldiğiniz için çok teşekkür ederiz Hocam. Fatma Bayram: Ben çok teşekkür ediyorum çok güzel hazırlanmış sorulardı. Çok onur duydum, inşallah haddi aşacak bir söz etmemişizdir. Allah razı olsun. FİKRİYAT

Esma-i Hüsna'nın kişiliğimiz ve ahlakımız üzerindeki etkisi - Fikriyat özel

Türklerin gökyüzüne açılan penceresi: Şanırak

Edirne'de ressamlar Balkan mirası "Bocuk" temalarını kabaklara resmetti

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Doğan Cüceloğlu'nun "İyi Düşün Doğru Karar Ver" eserinden ders niteliğinde alıntılar

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Türklerin gökyüzüne açılan penceresi: Şanırak

Doğan Cüceloğlu'nun "İyi Düşün Doğru Karar Ver" eserinden ders niteliğinde alıntılar

Fatma Bayram'ın yeni eseri "İyiler Yalnız Değildir" TK Kitap'tan çıktı!

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

357 yıllık Kavak İskele Camii’nin hikayesi

Moriskolar kimdir? Endülüs'teki son Müslümanlar

Arama

Esma-i Hüsna'nın kişiliğimiz ve ahlakımız üzerindeki etkisi - Fikriyat özel