Ayasofya Camii'nin çağları aşan hat levha ve kitabeleri

Dünyada çok eski tarihlerden günümüze kadar gelen, sosyo-kültürel ve dini önemini muhafaza etmiş, şaşaalı, dahası bir 'sembol' unvanını kazanmış mimari yapılar vardır. Kuşkusuz Ayasofya da bu 'sembol' yapılardan biridir ve İstanbul denildiğinde akla ilk gelen mimari eserler arasındadır. ◼ Ayasofya, 1453 yılında Fatih Sultan Mehmet'in şehri fethetmesiyle gerek fethin bir sembolü gerekse Doğu Roma İmparatorluğu'ndan tevarüs etmiş bir yapı olarak tüm hususiyetleri itinayla korunmuş ve günümüze kadar gelmeyi başarabilmişti. Ayasofya külliyesinde neler bulunuyordu? ◼ Cumhuriyet'in ilan edilmesinden hemen sonra, yeni yönetim, Osmanlı'nın son dönemlerinden beri devam eden batılılaşma faaliyetlerine hız verdi. Türkiye'nin en köklü kurumlarından sıradan vatandaşların hayat tarzlarına kadar hemen her alanda bir dizi modernleşme faaliyetinden Ayasofya da nasibini aldı ve 1934 yılında müzeye dönüştürüldü. Ulu mabed, yıllarca üzerinde bu hüznü taşıdı... ◼ Fethin sembolü ve Fatih'in yadigarı Ayasofya, uzun bir aradan sonra geçtiğimiz günlerde asıl hüviyetine kavuştu ve dört minaresinden de ezan sesleri yükselmeye başladı. Ayasofya'nın ibadete açılmasının ardından dikkatler yeniden Müslümanların göz bebeği olan bu esere çevrildi. Ayasofya cami olduğu dönemde nasıl görünüyordu? ◼ Yağmacı zihniyetten uzak Osmanlı medeniyetinin, alametifarikalarından biri feth ettikleri bölgeleri imar etmeleriydi. Bir Osmanlı külliyesine dönüşen Ayasofya, aynı zamanda bir ilim ve sanat merkeziydi. Bu tarihi yapıyı eşsiz kılan yönlerinden biri de Ayasofya Camii'nin ana hariminde bulunan kitabe, levha ve yazılardı. ◼ Ayasofya'nın gerek dış gerekse de iç mimarisinde çalışmış, süslemelere katılmış ve bu şaheseri daha da güzelleştirmek amacıyla Osmanlı döneminde hattatlar, şairler ve edipler birçok eser bıraktı. Telmihle tarih düşürerek 1453 yılına işaret eden şairler, bu şaheserin içini İslami sanatlarla daha da güzelleşmek isteyen hattatlar ve nice sanatçılar son derece önemli eserleriyle Ayasofya'yı tarihin en gözde eserlerini barındıran mabedler arasına sokmayı başardılar. ◼ Ayasofya Camisi'nin duvarlarını süsleyen göz alıcı levhalar, Sultan Abdülmecid zamanında yapılan onarımlar esnasında hat tarihimizde müstesna bir yere sahip üstatlardan Kazasker Mustafa İzzet Efendi tarafından göz nuru dökülerek yazıldı. Mustafa İzzet Efendi, Osmanlı sanat tarihine adını altın harflerle nakşetmiş bir isimdi. Ayasofya için nakşettiği hat levhaları bugün dahi 'dünyanın en büyük yazıları' olma özelliğini koruyor. ◼ 1651'de Ayasofya'ya Teknecizâde İbrâhim Efendi'nin hattı ile yazılmış büyük levhalar konulmuş ise de bunlar 1847-1849 tamirinde kaldırılarak yerlerine bugün görülen Kazasker Mustafa İzzet'in levhaları asıldı. Ayasofya'daki padişah türbeleri ◼ Kazasker Mustafa İzzet Efendi'yi hat sanatında ölümsüz kılan Ayasofya Cami-i Şerifi'ni süsleyen kubbedeki Nur Ayeti'nden bir bölüm ile sekiz adet ismi ihtiva eden muhteşem levhalardı. ◼ Kazasker Mustafa İzzet Efendi tarafından yazılan Ayasofya Camii kubbesinde Nur Suresi 35. ayetin bir kısmı yer alıyordu. Hat, celi sülüs olarak yazılmıştı. Bu görkemli kubbede yer alan ayetin meali ise şöyleydi: 'Allah göklerin ve yerin Nur'udur. O'nun nuru, içinde ışık bulunan bir kandil yuvasına benzer. O ışık bir cam içindedir, cam ise sanki inci gibi parlayan bir yıldızdır; bu, ne yalnız doğuda ne de yalnız batıda bulunan bereketli zeytin ağacından yakılır.' ◼ Kazasker Mustafa İzzet Efendi'nin şaheseri yalnızca kubbedeki yazı değildi. Mustafa İzzet Efendi'ye ait, Ayasofya'nın ana mekanına asılmış 'cami takımı' (Allah, Muhammed, Ebubekir, Ömer, Osman, Ali, Hasan Hüseyin) adı verilen levhalar, görkemleriyle dünyanın en büyük hüsn-i hat yazılarıydı. Büyük hatların çapı yaklaşık sekiz metre civarındaydı. ◼ Bu levhalar hat sanatının ihtişam ve azametini yansıtan gerçek birer âbideydi. Levhaların büyüklüğü yazının estetiğinden herhangi bir şey de kaybettirmemişti. Ayasofya hattatı Kadıasker Mustafa İzzet Efendi ◼ Mustafa İzzet Efendi'nin Hüseyin (ra) levhasına attığı damla formundaki istifli imza, estetik açısından aynı görkeme sahipti. İmzada şu ibare yer alıyordu: 'Ketebehu es-seyyid el-Hâc Mustafa İzzet İmâmu's-sânî li emîri'l-mü'minîn Abdülmecîd han. 1265.' ◼ Anlamı ise 'Müminlerin emiri Abdülmecid Han'ın ikinci imamı Seyyid Hacı Mustafa İzzet bunu yazdı'dır. ◼ Ayrıca Mihrab penceresinin kenarlarında Kazasker Mustafa İzzet Efendi'ye ait sekiz küçük levha da bulunmaktaydı. Câmii içerisinde mihrap duvarında pencere aralıklarına iki sıra halinde asılmış olan bu levhaların zeminleri büyük levhalarınki ile aynı olup, koyu yeşil tuval üzerine zerendud ile yapılmışlardı. Mimar Sinan ve Ayasofya minareleri ◼ Kazasker Mustafa İzzet Efendi tarafından yapılan muhteşem levhalar, 1848 yılından 1935'e kadar yerlerinde kalmıştı. 1935'te ise ne yazık ki yuvalarından koparılarak bir müddet kaderlerine terk edildi. ◼ Ulu mabedin ulu levhaları, kapıdan sığmadığı için; indirildikleri yerde duvara dayalı bir şekilde yıllarca bekledi, 1949 yılında levhalara gösterilen hürmetsizlik son buldu ve yerlerine asıldı... ◼ İbnülemin Mahmut Kemal, tarafından yazılan Son Hattatlar isimli eserde bu durum şöyle anlatılmaktaydı: 'İsm-i Celali, ismi Nebeviyi, esamii çar yar ve Hasaneyni ihtiva eden bu elvahı celile, birtakım kıymet bilmez eşhas tarafından indirilüb bir kenara konulmuş ve bazılarının bazı yerleri zedelenmişdi. Bu hal bizimle beraber diğer erbabı imanı dağdar etdiğinden tekrar asılması içün uğraşdıkda müveffak olamamıştık. Nihayet Ayasofya Müzesi Müdiri Ramazan Beyi teşvik ve teci ettiğimde 'Para yok, olsa asarım.' demişdi. Ötede beri benimle beraber bu işe sarfı zihn eden yüksek mühendis Ekrem Hakkı ve tüccardan Nazif Beyler, icab eden parayı hasbetenlillah vererek tamir edildi. Yine o zatı ekremin himmetile levhalar, bikeremihilkerim 28 Kanuni sani 1949'da elvahı şerife yerlerne asıldı. Ekrem gelüb beni götürdü. Levhaları görünce ağlamağa başladım. Cenabı ekremülekremine hamdü sena ve Ekrem ve Nazif ile Muzaffer'e teşekkür ve dua etdim. Ta'likden haberi olmayan İbrahim Alaüddin merhum 'Hürriyet' gazetesine Ankara'dan yazdığı makalede levhaların asılmasına şiddetli lir lisanla lüzum göstererek ibrazı hamiyet etmişdir. Ruhı şad olsun' ◼ Bu levhaların yapımında emeği geçen diğer kişiler ise nakkaşlardı. Nakkaşbaşı Abdullah isminde bir zatın başkanlığında beş kişi bu iş için varını yoğunu harcadı. Bunların isimleri: Osman, Mehmet, Bekir, Arap Said ve Mısırlı diye kayıtlı bir zattı. Nakkaş başı olarak bazen da Hüseyin ismi geçmekteydi. ◼ Ayasofya içerisinde bulunan bu levhaların marangozu belli değildi fakat araştırmalar gösteriyor ki, levhalar ıhlamur ağacından yapılmıştı. Kayıtlara göre önce dışarıda yapılmış daha sonra Ayasofya'ya getirilerek monte edilmişlerdi. Ayasofya'daki mozaiklerin tarihi şifreleri ◼ Mihrab sofasında bulunan revzenler ve dairesel levhalar ise yapıldıkları günden bu yana Ayasofya Camii'ni süsledi. ◼ Ayasofya'da Sultan III. Ahmed, II. Mahmud ve II. Mustafa tarafından yazılmış levhalar da bulunuyordu. Mihrap sofasının sağ kısmında padişah hatlarının da bulunduğu levhalar bugün de ilk asıldıkları yerde konumlanmıştı. Sultan İkinci Mahmud'un levhaları ◼ Hattat padişahlarımızdan olan Sultan İkinci Mahmud, büyük üstad Hattat Mustafa Rakım Efendi'nin talebesiydi. ◼ Minberin bulunduğu sağ kısımda İkinci Mahmud'a ait devasa büyüklükte celi sülüs hat ve zerundud olarak hazırlanmış bir levha asılıydı. Levhada şu ibare yer alıyordu: Okunuşu: 'Lâ ilâhe illallah Hû Rabbî ve Rabb'i-âlemîn, Muhammed Nebi Sallallahu âleyhî ve Sellim' Anlamı: 'Allah'tan başka ilah yoktur, O Rab'dır ve âlemlerin Rabbi'dir; Muhammed (O'nun üzerine salat ve selam olsun) O'nun Peygamberidir.' ◼ Levhanın köşesinde 'Ketebe Mahmud bin Abdulmecid Han' sanatlı ve istifli yazısının yer aldığı bir imza da bulunuyordu. ◼ Aynı duvarın alt kısmında II. Mahmud'a ait bir celi sülüs ve zerendud olarak hazırlanmış bir levha daha bulunmaktaydı. Burada levhada ise şu ibare yer almaktaydı: Okunuşu: 'Subhanallahi ve bi-Hamdihi Subhanallahi'l-azîm' Anlamı: Subhan olan Allah'ı, ona hamd ederek tesbih ederim, azim olan Allah'ı tesbih, ederim Üçüncü Ahmed'in levhaları ◼ Ayasofya'da levhası bulunan bir diğer padişah ise Sultan Üçüncü Ahmed idi. Mezkur duvarda bulunan üçüncü levha 'Re'su'l-hikmeti mehafetullah' ibaresini taşıyordu. 'Ahmed B. Mehmed' şeklinde de bir hattat imzası atılmıştı. Okunuşu: 'Resû'l-Hikmeti Mehâfetu'llahi' (Şuabu'l-İman, 730) Anlamı: Hikmetin başı Allah korkusudur. 2. Mustafa'nın levhaları ◼ Aynı duvarda üçüncü sırada, mihrap sofasının sağında bir diğer padişaha; 2. Mustafa'ya ait bir levha bulunmaktaydı. Celi sülüs şeklinde yazılmış bu levhanın ibaresi ise şöyleydi: Okunuşu: 'Allahumme edhilna el-cennete bi şefaati Muhammed aleyhi's-selam' Anlamı: 'Allah'ım, Muhammed (a.s)'ın şefaati ile cennete bizleri kabul eyle.' ◼ Dördüncü sırada bulunan Besmele levhası da 2. Mustafa'ya aitti. Câmiinin en eski levhası olma özelliğini taşıyan Besmele-i Şerif, Câmii içerisinde mihraba asılıdır. Okunuşu: Bismillâhirrahmânirrahîm Anlamı: Rahmân ve rahîm olan Allah'ın ismi ile. ◼ Ortada büyük bir celî muhakkak besmele, sağ ve sol üst köşelere celî sülüs hatla Ahzab Sûresi'nin 56. âyeti yazılmış olup, levhanın metni şöyledir: 'Şüphesiz Allah ve melekleri Peygamber Muhammed'i överler; Ey iman edenler! Siz de onu övün, Ona salat ve selam getirin.' ◼ Levhanın alt kısmında ise yine 2. Mustafa'ya ait imza yer alır. ◼ Mihrab sofasında günümüzde hala bulunan sade ve göz alıcı bir çini yer alıyordu. Bakara Suresi 255. ayetinin olduğu çini yazı kuşağının meali şuydu: 'Allah, O'ndan başka tanrı yoktur; diridir, her şeyin varlığı O'na bağlı ve dayalıdır. Ne uykusu gelir ne de uyur. Göklerde ve yerde ne varsa hepsi O'nundur. O'nun izni olmadıkça katında hiçbir kimse şefaat edemez. Onların önlerinde ve arkalarında olanları O bilir. O'nun ilminden hiçbir şeyi -dilediği müstesna- kimse bilgisi içine sığdıramaz. O'nun kürsüsü gökleri ve yeri içine almıştır. Onları korumak kendisine zor gelmez. O yücedir, mutlak büyüktür.' ◼ Ayasofya Camii, ana mekanda bulunan pek çok kıymetli hüsnü hat levhası bulunmaktaydı. Fakat camiinin müzeye çevrilmesinin ardından bu levhalar ya depoya kaldırılmış ya da tespit edilebilenleri Sultan Ahmed Camii'ne asılmıştı. ◼ Ayasofya Camii'nden Sultan Ahmed Camii'ne getirilen eserlerden en meşhuru Hattat Hulisi Efendi'ye aitti. Bu levhada şu ibare yer alıyordu: Okunuşu: Keşefe'd-düca bi cemalihi sallu aleyhi ve âlihi. Anlamı: 'Cemali ile karanlıkları aydınlattı; O'na ve ailesine selam eyleyin.' Kaynak: Ayasofya Camii Kitabeleri ve Levhaları Üzerine - Süleyman Berk, Türk Edebiyatı Dergisi, Ağustos 2020. Ayasofya Külliyesi'nin Hat Levhaları ve Kitabeleri - Yasemin Sönmez

Ayasofya Camii'nin çağları aşan hat levha ve kitabeleri

Türklerin gökyüzüne açılan penceresi: Şanırak

Edirne'de ressamlar Balkan mirası "Bocuk" temalarını kabaklara resmetti

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Doğan Cüceloğlu'nun "İyi Düşün Doğru Karar Ver" eserinden ders niteliğinde alıntılar

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Türklerin gökyüzüne açılan penceresi: Şanırak

Doğan Cüceloğlu'nun "İyi Düşün Doğru Karar Ver" eserinden ders niteliğinde alıntılar

Fatma Bayram'ın yeni eseri "İyiler Yalnız Değildir" TK Kitap'tan çıktı!

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

357 yıllık Kavak İskele Camii’nin hikayesi

Moriskolar kimdir? Endülüs'teki son Müslümanlar

Arama

Ayasofya Camii'nin çağları aşan hat levha ve kitabeleri