Sanat tarihinin büyük birliği: Osmanlı Ressamlar Cemiyeti

Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, Türk resim sanatının kurumlaşma ve çağdaşlaşma çabalarının başlangıç noktası sayılabilir. Cemiyet çok uzun bir zaman Türk plastik sanatlarının hareket noktası, yönlendirici, ivme kazandırıcı potansiyel sözcüsü olmuştur. Öyle ki Cumhuriyet dönemine gelinceye dek son birkaç yılında ismini değiştirmiş olsa da bütün bir Osmanlı-Türk resminin yegane temsilcisidir. Batılı anlamdaki Türk resminin en genel sınıflaması olan 'Osmanlı', 'Cumhuriyet' dönemlerinden ilkine ait olan cemiyet, sanatsal görüş ve kavramlara ilişkin tutumuyla da Cumhuriyet öncesi kuşağı temsil eder. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'ni batılı dünyasındaki üslup yenilikleri sunan bir sanatsal atılımdan çok 19. Yüzyıl Osmanlı Türkiyesi kültür ortamının sanatçı ve toplum ilişkilerini düzenleyen bir meslek birliği şeklinde görmek gerekir. Zaten birbirinden çok farklı sanatsal görüş ve üsluba sahip sanatçıları bir araya getiren Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, üyelerini bir araya getiren neden bu değil, bir meslek olgusu altında profesyonelleşme arzularıdır. Bugünün değerlendirmelerine göre çok sınırlı ve yetersiz kalan bu istek ve arzular, o günlerin sanatçıları için oldukça radikal bir yenilikti. Sultan İkinci Mahmut, özellikle 1826 yılında Yeniçeri Ocağı'nı kaldırdıktan sonra Osmanlı tarihinin en köklü reform hareketlerini başlatmıştı. İkinci Mahmut'un çeşitli alanlardaki yenilik hareketleri içinde sanat da önemle yer aldı. Sultan, yabancı ressamlara portrelerini yaptırmış, üzerinde portresi olan sikkeler bastırmıştı. Hatta yaptırdığı resimlerini çeşitli okullara ve resmi dairelere astırmıştır. Osmanlı sultanlarının hediye verme geleneği içinde böylelikle resim de yer aldı. İkinci Mahmut'un 'Tasviri-i Hümayun' olarak adlandırılan bu resimlerini yerli ve yabancı çok sayıda kişiye armağan ettiği biliniyor. Osmanlı-Türk toplumunun batılılaşma hareketlerinin simgesi olan İkinci Mahmut, çeşitli alanlarda yaptığı yenilik hareketlerine simge olarak da gelenekseli ve eskiyi temsil eden Topkapı Sarayı'ndan, değişmeyi ve yeniyi temsil eden Dolmabahçe Sarayı'na taşımakla yapmıştı. Eğitim programında resim derslerinin yer aldığı ilk Türk eğitim kurumu olan Mühendishane-i Berri-i Hümayun ile başlayan ve 1883'te Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi'nin açılmasıyla tamamlanan kısa dönem, batılı anlamdaki Türk resminin hazırlık aşamasıdır. Sultan III. Selim'in sosyo-kültürel yenilik hareketleri kapsamında yurda giren batı anlayışındaki resmin Türk eğitim ve kültür hayatına adaptasyonu, eskiden sanıldığı gibi sadece Sultan'ın çevresinde gelişen sınırlı heyecanlara bağlı olmadı. Hatta 1795 yılında öğretime başlayan Mühendishane-i Berri-i Hümayun'un açılışında, okulun amacı, kadrosu, yönetim şekli, ders programları vb. konular, bir kanun maddesi ile hükme bağlanmıştı. Okulun sadece ilk sınıfında mevcut olan resim dersleri bu kanunda şu şekilde açıklandı: 'Sınıf-ı rabi şakirdanı resmi-i hatt ve imla ve erkam ve san'at-ı ressamiye ve bazen Arabiyat ve mukaddemat-ı hendese ve hesap ve ba'de françe lisanı taallüm eylemek...' Mühendishane-i Berri-i Hümayun'dan sonra Mühendishane-i Bahri-i Hümayun, İkinci Mahmud döneminde de Mekteb-i Tıbbiye ve Mekteb-i Harbiye açılmış ve serbest resim dersleri bu okulların programlarında yer almıştı. Özellikle 1845 yılına gelindiğinde, Harbiye'nin, Avrupa'daki benzerlerinin eğitim-öğretim düzeyine çıkarılması için Mekteb-i Fünun-u İdadiye ve Mekteb-i Umum-u Harbiye olarak ikiye ayrılması ile diğer meslek dersleri yanı şıra resim dersleri de geliştirilmiş ve yaygınlaştırılmış oldu. Bu dönemde varlığını hissettiren eğitimci sorunu, Türk eğitimciler yetişene kadar yabancıların çalıştırılması düşüncesiyle çözümlendi. Askeri idadi ve Harbiye'deki resim öğretmeni Mösyö Kes bunlardan biliydi. Fakat Türk öğretmenlerin yetişmesi de uzun sürmemiş ve kısa bir süre sonra, Kolağası Hafız Mehmet Efendi gibi Türk resim öğretmenleri de ortaya çıktı. Aradan geçen zamanla resim eğitiminin, asıl alanında yani 'Batı'da daha iyi sonuç vereceği düşüncesi doğdu. Her bakımdan çok önemli olan bu fikir, yüzlerce yıldır, Türk ve batı dünyası arasındaki çekinikliği aradan kaldıracaktı. Bu durum Türk toplumunun bilimsel, toplumsal ve kültürel dinamiklerinin sonraki yıllarda radikal değişikliklerini başlatacak olan bir çığırdı. 1851-1852 yıllarından itibaren de Mühendishane'den 'ressam' sınıfından önemli sayıda ressam yetişmiştir. Günümüzdeki anlamıyla resim ve ressam ilişkisinden söz edemeyeceğimiz o günlerde bu sanatçıların önemli bir kısmı askeri okullarda resim öğretmenliği yapmış ya da Harbiye matbaasında çalışmışlardı. 1 Mart 1883 yılında Sanayi-i Nefise Mekteb-i Alisi açıldı. Sanayi-i Nefise'nin açılışını da sağlayan Türkiye'deki ilk sanat hareketleri olan sergiler, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin kuruluşuna da ortam hazırladı. Kaynaklarda Türkiye'de ilk serginin İstanbul'da 1863 yılı 20 Şubat'ında açıldığı söylense de aslında ilk resim sergilerinin Büyükdere'deki Sefaretlerde açıldığı o dönemlerin oryantalist sanatçılarının anılarında ifade edilir. Türkiye'deki ilk sergiler olmakla birlikte oryantalist sanatçıların sergileri, olasıdır ki kapalı bir çevre içinde kalarak, yalnızca dar bir kesime hitap etmiştir. Kaynakların Türkiye'de açılan ilk sergi olarak belirttiği Sergi-i Osmani de aslında güzel sanatlarla ilgili eserler yer almakla birlikte bir sanayi sergisiydi. Ancak Türk toplumuna resim sanatının örneklerini sunan ilk sergi olması bakımından yine de önem taşır. Şeker Ahmet Paşa'nın bütün kaynaklarda 27 Nisan 1873 talihinde Dar'ül-Fünün'da açtığı sergi, Türkiye'de düzenlenen ilk sergi olarak geçerse de aslında Paşa, öğretmenlik yaptığı Sultanahmet Sanayi Mektebinde bir yıl önce yani 1872 yılında ilk sergisini açmıştır. 1873 yılında açacağı serginin bir hazırlık denemesi mahiyetindeki bu sergide yer alan bazı resimler daha sonraki sergide de yer aldı. Dar'ül-fünun'da açılan sergiye ilgi çok büyük olmuştu. Devlet Yönetiminin her kademesinden yöneticiler açılışa katıldı. Özellikle o günün Gayrimüslim ve Türk basını daha sergi öncesinden başlayan yayınları ile sergi bir hakkında önemli kamuoyu oluşmasını sağladılar. Sanayi-i Nefise'nin açılışına henüz daha on yıl gibi bir zaman varken sanata olan ilginin geniş bir platformda uyanması ile İstanbul'da 'Sanayi-i Nefise Mektebi' açılacağına ilişkin gazetelerde yazılar çıktı. Hatta o günlerin önemli gazetelerinden biri olan Hakayik-ül Vekayi'de (9,10,11,12 Rebiülevvel 1290) İstanbul'daki resim satışlarından da bahisle, ilk resim piyasasından söz edildi. Türkiye'deki ikinci sergi de yine Şeker Ahmet Paşa'nın çabalarıyla uzun bir hazırlık aşamasından ve ertelemelerden sonra 1 Temmuz 1875 yılında açıldı. Yine Dar'ül-Fünun salonunda açılan sergiye ilgi olağanüstü büyük oldu. Otuz sanatçının katıldığı bu sergi ilkinin tersine çoğunluk gayrimüslim ve yabancılardan oluşuyordu. Sergiye eser veren Türk sanatçılar Ahmet Ali Efendi (Paşa), Halil Efendi (Paşa) Darüşşafakalı Ahmet Bedri, Nuri Bey ile Osman Hamdi Bey'dir. Abdülaziz döneminin bu önemli sanat olayı da ilk sergi gibi toplum üzerinde etkili olmuş en azından Türkiye'de resmin niteliksel gelişimini ve ulaştığı nokta açısından önemli sonuçlarını ortaya koymuştur. Türk resminin erken yıllarının Şeker Ahmet Paşa eliyle gerçekleştirilen sözünü ettiğimiz bu iki önemli etkinliği, döneminde önemli bir sanatsal etki yaratmış ve Türk insanının henüz yabancısı olduğu bir sanat türüne ilgisinin uyanmasını sağlamıştı. Hatta bu faaliyetler, sonraki yıllarda da gerçekleştirilecek, resim-heykel etkinliklerine, yaşanmış bir tecrübe olarak yol gösterici de olmuş ve zamanın aydınları ile yöneticilerinin güzel sanatlar eğitimi konusuna eğilmelerine yol açtı. Ancak takip eden benzer sanat etkinlikleriyle birlikte konumuz açısından esas önemli fonksiyonu, ortak hareket etme ya da beraber olma ihtiyacını hisseden sanatçıların meslek birliği kavramına ulaşmalarına neden olması olmuştur. Sanayi-i Nefise'nin açıldığı 1883 yılına kadar Şeker Ahmet Paşa'nın organize ettiği sergiler dışında dönemin askeri ve sivil okullarında kısmen okul içi sergilerin düzenlendiği de bilinir. Ancak sanat ortamını etkilemesi bakımından önemli olmayan bu sergilerin yanında azınlık ve yabancı sanatçıların kurduğu Elifba (Abc) Club'un sergileri kamuoyunu etkilemesi bakımından önemlidir. 1880-1881 yıllarında düzenlenen bu sergilerin ilkine Osman Hamdi, İkinciye Şeker Ahmet Paşa, Süleyman Seyyid, Osman Hamdi, Mahmud Münir ve Rıza (?) gibi Türk sanatçılar da katılmıştı. 19'uncu yüzyılın sonlarına doğru Türk sanatçıları sanatsal etkinlikler için beraber hareket etme imkânı veya bir sanatsal çerçeve içinde görüş alışverişi gibi sanatsal heyecanların paylaşılacağı bir meslek birliği kurarlar. Türk sanatında ilk sanatçı birliği olan bu topluluğun adı 'Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'dir. Türk resim sanatçılarının bir meslek birliği çerçevesinde birleşme isteği ve süreci, İkinci Meşrutiyet'in ilanını izleyen günlerde oluşan sosyal ve kültürel zeminde gerçekleşme ortamı buldu. Kimi kaynaklarda 1908, kimin de ise doğru olarak 1909 yılında kurulduğu belirtilen, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'ni kuran sanatçıları bu çaba içine iten neden neydi? 1835 yılından beri Avrupa sanat ortamını tanıyan, bu ortamın belirleyicilerini çok iyi değerlendiren sanatçılar, ülkelerinde de en azından Avrupa'daki benzer bir ortamı gerçekleştirebilmek için, bu ortamın en önemli belirleyicilerinden olan bir sanatçı birliği gereksinimini duydular. Dar'ül-Fünun veya Passage Oriental salonlarına sıkışıp kalan ve değil sade vatandaşı, resimle doğrudan ilgili kişilerin bile ilgisinin zor çekildiği sergilerden daha etkin faaliyetlerle Türk resim sanatını canlandırmak arzusundaydılar. Bu amaçla kurulacak cemiyet ülkedeki bütün sanat faaliyetlerini sahiplenecek ve bu faaliyetleri yönlendirecekti. Cemiyet'in ileride söz konusu edeceğimiz gazetesinin 30 Ocak 1911 tarihli nüshasında Sami Yetik bu durumu şöyle ifade ediyordu; '... Cemiyet, gene! Sanat hukukunun korunmasını üstlenmiş ve ülkede sanatın, Sanayi-i Nefise'nin gelişmesine gücü yettiği ölçüde çalışmaya azmetmiştir. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin kuruluş amacının, Osmanlı devletinde ressamlığın ilerlemesi ve Osmanlı ressamlarının geleceklerini temin doğrultusunda birleşmeleri esasına dayanmıştır.' Cemiyetin kuruluşu ile ilgili ilk çalışmalar M.Ruhi Arel'in öncülüğü ile sanatçının Şehzadebaşı'ndaki evinde başlatıldı. İlk kuruluş toplantılarına M.Ruhi Arel ile birlikte, Sami Yetik, Şevket Dağ, Hikmet Onat, İbrahim Çallı, Hoca Ali Rıza, Ahmet Ziya Akbulut, Şerif Adülkadirzade, Hüseyin Haşim, Ahmet İzzet, Mehmet Muazzez, Mahmut ve İzzet Mesmur adlı sanatçılar katıldı. Bu sanatçılardan Mahmud, Galip ve Muazzez, Sanayi-i Nefise'nin mezunları olarak adları bilinmesine karşılık sonraki yıllarda sanat etkinlikleri içinde adları duyulmadı. Şehzadebaşı toplantılarının veya toplantısının ardından cemiyetin kuruluşuna kadar ilgi artmış, bunun üzerine de hem mekân, hem de çevre olarak çok uygun bulunan Cağaloğlu'ndaki Sait Bey Konağı cemiyete merkez yapılmıştı. Benzer ideal ve isteklerle, cemiyetin kuruluşuna önemli desteğiyle yardımcı olan başta Abdülmecit Efendi, Osman Asaf, Darüşşafakalı Galip, Ömer Adil, Nazmi Ziya Güran, Hüseyin Avni Lifij, Mehmet Ali Laga, Feyhaman Duran, Vecihi Bereketoğlu, Namık İsmail, Üsküdarlı Cevat Göktengiz, Celal Esat Arseven, Mihri Müşfik, Mithat Rebii (?) ve Müfide Kadri'nin katılımlarıyla da cemiyet önemli ve etkin bir sanatçı birliği haline geldi. Takip eden yıllarda devam eden katılımlarla etkinlik gücü daha da artan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, 1921 yılında adının değiştirilerek Türk Ressamlar Cemiyeti'ne dönüştürülüşüne kadar, bu isimle yoğun bir sanat faaliyeti içinde oldu. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin kuruluş hareketi içinde yer alan ancak kuruluşu takip eden iki yıl içinde yurt dışına gidip Birinci Dünya Savaşı'nın başlamasıyla da dönen ve Türk resminde 1914 kuşağı olarak adlandırılan sanatçılar grubu, cemiyetin etkinliklerinin ağırlık noktasını teşkil ettiler. Türk resminde ilk sanat akımını yaratmaları bakımından bu sanatçılar, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti etkinlikleri dışında da önem taşırlar. İbrahim Çallı, Avni Lifij, Namık İsmail ve Nazmi Ziya Güran gibi isimlerden oluşan bu grup, kimi zaman 'Çallı Kuşağı' kimi zaman da '1914 Kuşağı' veya Paris'ten taşıdıkları üslupla birlikte 'Empresyonistler/İzlenimciler' olarak da Türk resminde yerlerini aldılar. 1919'da cemiyetin adı Türk Ressamlar Cemiyeti'ne dönüştü ve işlevi farklılaştı. Türk Ressamlar Cemiyeti'nin kuruluşu ile Osmanlı Ressamlar Cemiyeti'nin hukuki varlığı sona erdi. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti, özellikle dönemin gazetelerinin yer aldığı Saltanat- Muhalefet (İttihat-Terakki Partisi ve aynı eğilimi paylaşan aydın-asker birliği) dengeleri içinde aktif bir rol almamış, ancak zaten fahri başkanlarının hanedandan oluşu ile saltanata muhalif de olmamıştı. Buda cemiyet üyelerinin cemiyetin kuruluşundan beri ülkede cereyan eden siyasi olaylara aktif olarak katılmamalarına bağlıydı. Esasen, 19'uncu yüzyılın ortalarından beri bir meslek kimliği ortaya koyan Osmanlı-Türk plastik sanat yorumcularının, yazar, şair, tiyatrocu, gazeteci vb. aydın gruplan gibi gelişen siyasi olaylar karşısında savunan ya da muhalefet eden bir tavır almamaları ilginçti. Aynı duygular gazetenin hazırlanışında da etkin oldu. Gazetenin ilk on sayısının ilk sayfalarının en üstündeki başlık içinde Şehzade'nin bir büstü yer alır. Esasında başlıkta hakim form hilaldir. Şehzade'nin büstünün sol yanında siluet halinde antik bir yapı kalıntısı vardır. Hilalin sağında ise palet, fırça, boya tüpü, spatula görülür. Sol yanında ise 'Ressamlar Cemiyeti', bunun üzerinde de 'Osmanlı' kelimesi yazılıdır. Bütün kompozisyon zeytin dallarıyla süslenmiştir. Gazete'nin kapak kompozisyonundaki bu amblemin yerini, on dört ve on beşinci sayılar hariç, sanatçıların resimleri alınmıştır. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi, cemiyet üyesi sanatçılar tarafından idare edilmiş ve yayınlanmıştı. Gazetenin sorumlu yayın yönetmeni (mesul müdür) Ressam Osman Asaf, Yazı İşleri Müdürü de Şerif Abdülkadirzade Hüseyin Haşim'di. 10 Aralık 1911 (2 Teşrinisani 1327) tarihli Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'ndeki bir yazıdan gazete yönetim bürosunun, cemiyet merkezinde bulunduğu anlaşılır. Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin ortaya çıkış şartlarını, en azından fikir ortamını hazırlayan, güzel sanatlar konularına yer veren ilk gazete 1873-1874 tarihlerinde yayınlanan haftalık 'Musavver Medeniyet'tir. Resim sanatına, müzecilik, eski eserler ve tiyatroya ilişkin ilk resimli yazıların yer aldığı bu gazete, alanındaki ilk Türk periyodiğidir. Daha sonra yayınlanan Türk gazeteleri içinde ilk sayısı 27 Mart 1891'de çıkan 'Servet-i Fünun' ile 'Tercüman-ı Hakikat', 'İkdam', 'Sabah' ve 'Meşveret' çeşitli konulardaki fikir, kültür ve sanat yazılarıyla dönemin siyasi hayatını ve gelişmelerini olduğu kadar sanat hayatını da etkilediler. Tamamen sanat konularını işleyen ve de sanatçı birliği yayın organı olan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin ilk sayısı 20 Ocak 1911 (7 Kanuni Sani 1326) talihinde yayınlandı. 14 Temmuz 1914 (1 Temmuz 1330)'e kadar 18 sayı çıkan gazetenin amacı, birinci sayısının ilk sayfasında şöyle ifade edildi: 'Osmanlı aleminin envar-ı kemalatını enzar-ı cihanyane göstermek milletimizin istidad-ı fıtrıyyesini ispat eyleyecek asarı terakkiyatı vücuda getirmek için bir sa'i mütemadi ile çalışmayı fariza addeyleriz' Cemiyetin resmi görüş ve politikaları 'gazete' de Sami Yetik ve Hüseyin Haşimi tarafından çeşitli yazılarda açıklanmıştır. Sami Yetik'in bu yazılarının birinde cemiyet ve gazete hakkında; '...Genel sanat hukukunun korunmasını üstlenmiş, ülkede sanatın, Sanayi-i Nefise'nin gelişmesine gücü yettiği ölçüde çalışmaya azmetmiştir.', '...Çünkü cemiyet bir sanat mahkemesidir.' gibi sözlerle kendisinin olduğu kadar, cemiyetin diğer üyelerinin de ortak görüşlerini ifade etmiştir. 1911 ve 1914 yılları arasında yayınlanan Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin maddi ve manevi destekçisi, Sultan Abdülaziz'in oğlu Şehzade Abdülmecit olmuştur. Buna karşılık cemiyet üyeleri de fahri başkanları olan Abdülmecit'e saygı ve minnet duygularını çeşitli şekillerde göstermişlerdi. Sözün gelişi Osmanlı Ressamlar Cemiyeti Gazetesi'nin 14 Şubat 1911 tarihli ikinci sayısının onbiriııci sayfasında yer alan Şehzade'nin portresi alımda Hüseyin Haşimi'nin şu mısraları vardır: 'Ey abd-ı serafraz-ı hüdavend Mecidin

Sanat tarihinin büyük birliği: Osmanlı Ressamlar Cemiyeti

2025 Türk Dünyası Kültür Başkenti: Aktau

Mersin'de "Bolkarlar'dan Toroslar'a Desenlerin Sırrı" temalı defile düzenlendi

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

Nuri Pakdil'in unutulmaz sözleri

İslam’dan edebiyata kadar en özgün konuların podcastleri

Filistin'deki zulme karşı Müslüman tavrı nasıl olmalı - PODCAST

Uygur Türklerinin kaderini değiştiren 48 madde

"Selvi Boylum Al Yazmalım" Kazakistan'da tiyatro oyunu oldu

PODCAST I Fergana Vadisi'nin önemi

Merhametten ve empatiden uzak Çocuk Hakları Günü!

Metoda dair: Yöntemi gözden geçirme

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Filistin'in bağımsızlığını resmi olarak tanıyan ülkeler

Haris el-Muhâsibi'den Hakk'ı Arayanlara Nasihatler

Filistin’i işgale yönelik Yahudi göçleri: Aliyah

İsrail işgallerine karşı "birlik" çağrısı

Osmanlı belgeleri ışığında Filistin’e Yahudi göçü

Bosna Savaşı öncesinde bölgedeki gerilimlerin tarihsel kökenleri

Fatma Bayram'ın yeni eseri "İyiler Yalnız Değildir" TK Kitap'tan çıktı!

Fatma Bayram'ın yeni eseri İyiler Yalnız Değildir'den 30 alıntı

Ayet ve hadisler ışığında kadın

Filistin'de kadın ve çocuk olmak

Kadın sahabilerin İslam'a hizmeti

Nuh Tufanı kopuyor I İnsanlığın hayata yeniden başlaması

Arama

Sanat tarihinin büyük birliği: Osmanlı Ressamlar Cemiyeti