Arama
İslam kubbelerinin etkileyici formu: Çarkıfelek
Kubbe adeta İslam ile bütünleşmiş bir mimari elemandır. Başta camiler olarak külliye, medrese, hamam, çeşme yapılarında kullanıldığı gibi konut yapılarında da yer verilir. İslam mimarisinde yoğun kullanımı kubbenin giderek çeşitlenmesine, farklı form ve yorumlarla yapılardaki vazgeçilmez yerini almasını sağlar. Çarkıfeleğin eşsiz geometrisiyle yorumlandığında estetik niteliği oldukça yükselir. Peki, çarkıfelek motifi kubbeye nasıl yansır ve hangi yapılarda bu motif kullanılır?
🔸 Alaeddin Yakup oğlu Mansur tarafından Keykubat döneminde 1224 yılında yaptırılan Malatya Ulu Camisi, Selçuklu medreselerindeki gibi kubbe-eyvan birleşiminin uygulandığı bir plan tipine sahiptir.
🔸 Caminin mihrap önü yüksek bir kubbe ile kapalıdır. Tamamen tuğladan yapılan kubbenin iç yüzeyi tuğla ile bezelidir.
🔸 Kubbe göbeğinde ise dairesel bir madalyon yer alır. Çarkıfelek motifi dolu-boş kırk bir kollu bir şekilde bütün ihtişamı ile kubbede bulunur. Aslında kubbe göbeğindeki madalyondan başlayarak eteklere kadar geldiği fakat yapılan çalışmalardan sonra kısmen kaybolduğu rivayetler arasındadır.
İslam uygarlığında mimari eserlerin ağırlığını taşıyan kemerler
🔸 Sultan Alaeddin Keykubat zamanında 1233 yılında inşa edilen Konya İç Karaaslan Mescidi, kare plana sahiptir ve kubbelidir. Mescidin üzerini örten tuğla kubbenin iç yüzeyi bütünüyle çarkıfelek motifi ile donatılı bir haldedir.
🔸 Çarkıfelek, yatay tuğla sıralarının arasına dikey konumda yerleştirilen tuğlalarla yapılmış bir yay biçimli koldan meydana gelir. Motif, kubbe göbeğindeki dairesel çini madalyondan başlayarak kubbe eteklerine kadar uzanır.
Kahire Emir el-Cai (İlgay) Yusuf Türbesi
🔸 Memlukler döneminde Nasır'ın torunu Zeyneddin II. Şaban'ın emirlerinden biri olan El-Cai Yusuf tarafından 1373 yılında külliye olarak Mısır'ın Kahire şehrinde inşa edilir. Külliye içerisinde medrese, kütüphane ve türbe yer alır.
🔸 Çarkıfelek süslemeli kubbe, türbededir. Silindirik kasnak üzerinde yükselen kubbenin sırtında çarkıfelek süslemeli bezeme bulunur. Çarkıfelek motifi, kubbenin merkezindeki alemden başlayarak kubbe eteğinde son bulan dolu-boş kollardan oluşur.
🔸 Aydınoğulları Beyliği döneminde 1375 yılında İsa Bey tarafından yaptırılan Selçuk İsa Bey Camisi, mihraba paralel uzanan iki avlulu düzeni ile Suriye mimarisi özelliği gösterir.
🔸 Avluya açılan batıdaki taçkapının hemen arkasında, minare ile duvar arasında kalan birimin üzeri kubbecikli bir örtü ile kapalıdır.
🔸 Merkezde yer alan kubbecik sekizgen bir kasnak üzerinde, on altı kavisli iz ile yapılan çarkıfelek süslemesiyle karşımıza çıkar.
Kahire Ayıtmış Türbesi
🔸 Kahire Ayıtmış Türbesi, Memlukler döneminde cami, türbe ve sebilden oluşan külliye halinde inşa edilir. Türbenin üzeri dıştan yüksek tutulmuş iki kademeli kasnak üzerine yerleştirilmiş kubbe ile örtülüdür. Kubbenin sırtı eşsiz bir denge içerisinde çarkıfelek ile süslüdür.
🔸 Kubbenin merkezindeki alemden başlayan izler kıvrılarak kubbe eteğine kadar devam eder. Eski fotoğraflarda tek renk olduğu görülen dikey silmelerin daha sonraki onarımlarda birer atlamalı olarak boyandığı görülür.
🔸 Osmanlı döneminde Çelebi Mehmet'in lalası Bayezid Paşa tarafından 1414 yılında inşa ettirilir. Caminin kuzeyinde beş kemer gözlü bir son cemaat yeri bulunur. Son cemaat yerinin doğu kenarındaki kemer gözünün üst örtüsü diğerlerinden farklıdır.
🔸 Bu üst örtü çarkıfelek bezemeli bir kubbedir. Merkezden başlayarak kubbenin eteğinde sonlanan çarkıfelek kıvrımlı izlerden oluşur.
Bursa Yıldırım Hamamı
🔸 Osmanlı döneminde Yıldırım Bayezid tarafından 1390 yılında külliyenin bir parçası olarak yaptırılan hamam küçük ölçekli olarak inşa edilir. Sıcaklık etrafında sıralanan hamamlar grubundaki yapıda çarkıfelek süslemeli kubbe, ılıklık mekanında yer alır.
🔸 Çarkıfelek süslemesi dairevi izlerle yapılıdır. Kubbe göbeğinin merkezinden başlayarak kubbe eteğine kadar bu izler devam eder. Kubbe eteğine geldiğinde ise dalgalı bir şekilde sonlanır.
Osmanlı Türk mimarisini karanlıktan çıkaran ışık: Ekrem Hakkı Ayverdi
🔸 Bursa merkezinde yer alan türbe, Çelebi Mehmet tarafından annesi Germiyanoğlu Yakup Bey'in kızı Devlet-Hatun adına 1414 yılında yaptırılır. Kare planlı türbenin üst örtüsü içten kubbe dıştan ise konik bir külahla örtülüdür.
🔸 Türbenin kubbe karnı birbirine eş kırk sekiz parçalı çarkıfelekle bezelidir. Çarkıfelekteki her bir dilim içerisinde kalemişi ile birbirine eş bitkisel süslemeler yer alır.
Kaynakça: İstanbul Üniversitesi Sanat Tarihi Yıllığı