Arama
İslam uygarlığında suyun kaldırılmasını sağlayan keşifler
Hayatınızda musluk suyu olmadığını ve su için nehir veya kuyuya gitmek, dahası nehir kıyısına geldiğinizde yanına bile yaklaşamadığınız o hızlı akıntıdan kovayla su çekmenin bir yolunu bulmak zorunda olduğunuzu hayal edin. Bundan 800 yıl önce yaşayan Müslüman kâşifler, su kaldırma makinesini ve pompayı icat etmeden önce böyle bir hayat yaşanıyordu. Müslüman âlimler tarafından gerçekleştirilen icatlar sayesinde dünyada yeni bir dönüşüm başladı. Üstelik onların bu keşiflerini Avrupa tam 700 yıl sonra hayata geçirebilecekti.
El Cezeri beş tane su kaldırma makinesi tasarlamıştı. Bunlardan iki tanesi su kaldıracının geliştirilmiş versiyonları olup bir tanesinde hayvan gücünün yerini dişliler ve su gücü alıyordu. Krank milinin icadını El Cezeri'nin diğer çığır açan icadı olan su kuvvetiyle çalışan pompa izledi.
Dişli çarklar, bakır pistonlar, emme ve iletme amaçlı borular ve tek yönlü sürgülü vanalar kullanılan bu pompa, sulama ve sıhhi amaçlı suyu emerek 12 metre kadar yukarıdaki su isale sistemine çıkarıyordu.
İkili hareket prensibinin en eski örneklerinden olan bu düzenekte, bir piston suyu emerken diğeri basıyordu. El Cezeri, her şeyin sorunsuz çalışması için pistonlar üzerindeki contaları ve tek yönlü vanayı mükemmelleştirmişti.
Su değirmenleri gibi bu pompa da nehir kenarına kurulur ve su kanatlarının yarısı su akıntısının içinde kalmasına özen gösterilirdi. Dâhili dişli mekanizmasını çalıştıran bu kanatlı çarkın manivela kolunun çalıştırdığı pistonları tahriklemesi sonucunda pistonlu pompa kurulmuş oluyordu.
Disk vanalar borulardan su çekmek ve borulara su basmak için kullanılıyordu. Giriş vanası suyun altındaydı. Piston silindir boyunca çekildiğinde giriş vanasından içeriye su alınıyordu. Bu süre zarfından menteşeli, çıkış disk vanası yerçekimi nedeniyle kapalı kalıyordu.
Pistonun basma hareketinde, silindir içerisindeki su çıkış vanasından ve girişi borusundan daha dar olan bir çıkış borusundan geçecek şekilde basılıyordu. Bu süre içerisinde giriş disk vanası yer çekimi nedeniyle kapalı kalırdı.
Bu hareket düzeneğin iki tarafında birbirine tersti, yani cihazın bir tarafı basma fazındayken diğer tarafı emme fazındaydı.
Bu sebeple, su çarkının bir tam turunda iki birim miktar kadar su yukarı çıkarılıyor ve tahrik sağlayan su akımı olduğu müddetçe bu işlev aksamadan devam ediyordu.
Teknoloji alanının bir diğer dâhisi ise Ruhani Makineler Yapmak İçin Yüksek Yöntemler adlı makine mühendisliği kitabını yazan 16'ncı yüzyıl Osmanlı mühendisi Takiyüddin Rasıd'tı.
Takiyüddin, su pompalarını anlatmasının yanı sıra iptidai bir buhar motorunun çalışma prensiplerini buhar gücünün "keşfedilmesinden" yüz yıl kadar önce açıklamıştır.