Arama
Soğuk Savaş Döneminin Ekonomik Stratejisi: Marshall Planı nedir?
ABD Kongresi'nde onaylanan Marshall Planı, bir ekonomik yardım programıdır. Resmi adı "Avrupa Kalkınma Programı" olsa da dünya genelinde ABD Dışişleri Bakanı George Marshall'a ithafen "Marshall Planı" olarak bilinir. Bu planın görünürdeki amacı, Avrupa'nın savaş sonrası siyasi ve ekonomik yeniden yapılanmasını amaçlamaktadır. Marshall Planı ile ABD'nin çıkarları, Sovyetler'in bu plana karşı hamlesi ve Avrupa üzerinde yeniden bir denge kurma çabalarının Türkiye'deki yansımalarını sizler için araştırdık.
◾ Türkiye'nin Marshall Planı'na dahil edilmesi ABD'nin Truman Doktrini kapsamında son derece önemli bir meseledir. SSCB ile Yunanistan arasında bir tampon vazifesi gören Türkiye'nin, Yunanistan'da olası Sosyalist rejimin güçlenmesini önlemesi bakımından jeopolitik önemi artmıştır.
◾ 8 Temmuz 1948'de TBMM'de onaylanan 5253 numaralı yasa ile anlaşmanın maddelerine bakıldığında kontrolün ABD'de olduğu görülmektedir. Anlaşmanın daha ilk maddesi, "Türkiye'nin talep edilen yardımlar ABD'nin şartları çerçevesinde ve son verme hakkı saklı tutularak verilecektir" şeklindedir. Madde şöyle devam eder, "Türkiye'nin elindeki kaynaklar hükümet tarafından hazırlanan projelere uygun olarak kullanılacak, ABD'nin ihtiyaç duyduğu ürünlerin temin edilmesi garanti edilecektir."
◾ Marshall Planı kapsamında yapılan antlaşma, 30 Haziran 1953 tarihine kadar yürürlükte kalacak, taraflardan birisi en az altı ay önceden aksi bir talepte bulunmazsa devam edecektir. Marshall Planı yayın yoluyla tanıtılacak ve planın propagandası yapılacak, Türkiye yapılan yardımlar, alınan hizmetler ve bunların sonuçları hakkında belli aralıklarla ABD'ye rapor sunacaktır.
◾ Türkiye'ye yapılan direkt yardımlar aslında dolaylı bir yardımdır. Yapılan nakit dolar yardımının nerelere harcanacağına yine ABD karar verir.
◾ Yapılan antlaşma gereği bu direkt yardımlar, yalnızca ABD'den mal ve hizmet almak için kullanılacaktır. İkinci yardım şekli ise tiraj hakkı suretiyle çeşitli Avrupa'dan Türkiye'ye sağlanan satın alma imkânlarıdır.
◾ Türkiye'nin ağır sanayi yatırımları için yardım talepleri desteklenmezken, hafif sanayi yatırımları desteklenmiş ve yardımlar bu alana yönlendirilmiştir. Yardımların harcandıkları yerler en çok tarım, madencilik ve yol inşası alanında olmuştur.
◾ Dönemin Başbakanı Adnan Menderes karayolu politikaları hakkında şu yorumda bulunmuştur; "Bu yol şebekesi sayesinde Türkiye'nin en başta savunma ve ekonomisinin büyük gelişmeler göstereceği muhakkaktır. Türkiye'nin en başlıca davası yoldur. Bu sayede hem Türk ordusu daha büyük bir seyyaliyet kazanacak, istihsal büyük merkezlere daha kolay yetişebileceği için inkişaf edecek, sıhhat ve sosyal işler çok daha kolaylaşacaktır."
Editör yorumu
Marshall Planı, Amerika Birleşik Devletleri açısından son derece faydalı bir program olarak kabul edilir. Ancak, Türkiye'nin bu plan kapsamındaki etkileri daha karmaşıktır. Planın Türkiye üzerindeki etkilerini anlamak için birkaç önemli noktayı göz önünde bulundurmak önemlidir.
☑️ Marshall Planı, Türkiye'ye ekonomik yardımlar sağlamış ve bu yardımlarla modern tarım aletleri ve yöntemleri gibi kaynaklar sunmuştur. Bu, ülkenin tarım sektöründe verimliliğini ve ihracatını artırmasına yardımcı olmuştur. Ayrıca, ulaşım altyapısının geliştirilmesi de ticaretin artmasına katkı sağlamıştır. Ancak, Türkiye'ye yapılan yardımların tarım ve ulaşımla sınırlı kalmış olması ve daha fazla endüstrileşme fırsatının elde edilememiş olması eleştirilmesi gereken bir durumdur. Planın öncelikli hedefi Batı Avrupa'nın yeniden sanayileşmesiydi ve Türkiye'nin bu alanda aynı seviyeye ulaşması beklenmemişti. Bu nedenle, Türkiye daha çok tarım ve hayvancılık gibi sektörlere yönlendirilmiş, özellikle Avrupa'nın tarım ambarı haline gelmiştir. Bunun sonucunda, Türkiye ekonomik olarak daha az kazançlı bir yola girmiş ve yüksek teknoloji ürünleri üretme potansiyelini gerçekleştirememiştir. Aynı zamanda, ABD ve Avrupa ülkelerinden yüksek kaliteli ürün ve mal ithal etme alışkanlığı kazanmıştır. Bu da, Türkiye'nin kendi teknolojik bağımsızlığını geliştirmesinin önüne geçmiştir.
☑️ Sonuç olarak, Marshall Planı'nın Türkiye Cumhuriyeti üzerindeki etkisinin fayda/zarar dengesinin tespiti bir hayli karmaşıktır. Tarım ve ticarette bir miktar gelişmeyi desteklemiş olsa da Türkiye'nin endüstriyel ve teknolojik gelişimini sınırlamıştır. Ayrıca, dış borçlanma alışkanlığını artırmış ve ekonomik bağımsızlığı zorlaştırmıştır. Bu dönem incelendiğinde, 1961'den 2013'e uzanan süreçte Marshall Planı'nın Türkiye Cumhuriyeti'ne olan etkilerine farklı bir perspektiften bakılabilir.
X Halil İbrahim Kutlu